در روز چهار شعبان، 38 سال پس از هجرت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرزندی پاك از سلاله فاطمه زهرا علیها السلام در مدینة النبی به دنیا آمد و چشم شیعیان را روشن نمود. نام او «علی.» بود كه بعدها به «زین العابدین.» و «سجاد» مشهور گشت. دو سال پس از تولد او، جدش امیر مؤمنان علی علیه السلام در محراب عبادت، به شهادت رسید و پس از آن به مدت ده سال، شاهد حوادث دوران امامت عمویش امام حسن علیه السلام بود. از سال پنجاه هجری، به مدت یازده سال در دوران پر فراز و نشیب امامت پدرش حسین بن علی علیهما السلام كه با قدرت طلبی معاویه و پسرش یزید مصادف بود، در كنار او قرار داشت و پس از آن، در محرم الحرام سال 61 هجری پس از قیام و شهادت پدر بزرگوارش در حادثه كربلا، امامت و زعامت جامعه اسلامی را عهده دار شد 1). این دوران كه 34 سال به طول انجامید، با حكومت عده ای از حاكمان مقارن بود كه عبارتند از:
1- یزید بن معاویه (61- 64 ه. ق)
2- عبد الله بن زبیر (61- 73 كه به صورت مستقل حاكم مكه بود)
3- معاویة بن یزید (چند ماه از سال 64)
4- مروان بن حكم (نه ماه از سال 65)
5- عبد الملك بن مروان (65- 86)
6- ولید بن عبد الملك (86- 96)
آن امام همام، در سال 94 یا 95 هجری در مدینه منوره رحلت نمود و در قبرستان بقیع در كنار قبر عمویش امام حسن مجتبی علیه السلام به خاك سپرده شد 2) .
دوران امامت آن حضرت، با یكی از سیاه ترین ادوار تاریخ اسلام همراه بود. بعد از حادثه دل خراش عاشورا و پس از انعكاس این خبر در سراسر كشور اسلامی، رعب و وحشت شدیدی بر جامعه حكم فرما شد و برای مردم مسلم گردید كه یزید، پس از كشتن فرزند رسول خدا، كه از قداست و عظمت بالایی برخوردار بود و به اسیری بردن زن و فرزندان او، از هیچ ظلم و جنایتی دریغ نخواهد كرد.
از دیگر حوادث تلخ این دوران، (واقعه حره) بود كه بنا به نقل اكثر مورخین، لشكریان یزید، به فرماندهی مسلم بن عقبة، برای سركوب مردم مدینه كه در مقابل ظلم و جور حكومت بنی امیه به مخالفت پرداخته بودند، عازم آن شهر شدند و پس از حمله به مدینه، به دستور یزید، سه روز جان و مال و آبروی مردم مدینه مباح شد، از این رو عده زیادی از مردم بی گناه به قتل رسیدند 3) و حدود هزاران زن بی شوهر، باردار شدند 4) .
پس از آن واقعه، لشكریان یزید برای سركوب عبد الله بن زبیر كه در مقابل یزید، به مخالفت پرداخته بود عازم مكه شدند و پس از محاصره آن شهر، خانه خدا و حرم امن الهی را با منجنیق، سنگ باران كردند و بر آن آتش گشودند به طوری كه پرده ها، و سقف آن كه از چوب ساخته شده بود در آتش سوخت 5) .
در این ایام، شیعیان در خفا و تقیه روزگار سختی را سپری می كردند و جرات هیچ گونه اظهار محبت به اهل بیت علیهم السلام را نداشتند و اگر چنین كاری می كردند، مورد شكنجه و آزار قرار می گرفتند و یا حتی به قتل می رسیدند، چنان كه «یحیی بن ام طویل.» از یاران با وفای امام سجاد علیه السلام به جرم دوستی و پیروی از اهل بیت علیهم السلام دستگیر، و دست ها و پاهای او قطع شد و سپس به شهادت رسید 6) ، همچنین در زمان حاكمیت عبد الملك مروان، حدود 120 هزار نفر از مردم بی گناه كه بسیاری از آن ها شیعیان اهل بیت علیهم السلام بودند به دست حجاج بن یوسف كه مردی سفاك و بی رحم بود، به قتل رسیدند 7) .
قله های رفیع فضیلت
معرفت و شناخت تمام جنبه های شخصیتی ائمه علیهم السلام برای ما انسان های عادی و محدود در عالم طبیعت غیر ممكن است، چرا كه آن انوار قدسیه در بالاترین مراتب و بلندترین قله های فضیلت و كمال قرار داشته و غالب انسان ها توان رسیدن به آن قله های رفیع را ندارند و از درك آن عاجزند. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: «ولا یرقی الی الطیر؛ و مرغان [بلند پرواز اندیشه ها] نمی توانند به [بلندای ارزش] من پرواز كنند. 8) .»
عبد العزیز بن مسلم، یكی از اصحاب امام رضا علیه السلام نقل می كند كه ما در شهر «مرو» بودیم، روز جمعه در مسجد جامع آن شهر اجتماع كرده بودیم كه از امامت سخن به میان آمد، پس از آن بر امام وارد شدم و در این رابطه از ایشان سؤال كردم، آن حضرت تبسمی كردند و فرمودند: «الامام واحد دهره، لا یدانیه احد ولا یعادله عالم ولایوجد منه بدل ولا له مثل ولا نظیر؛ امام یكتای زمان خویش است كه احدی [در فضیلت] به او نزدیك نمی شود (به او نمی رسد) و هیچ دانشمندی با او برابری نمی كند و بدیل و مثل و نظیری ندارد..»
و در ادامه فرمودند: «فمن ذا الذی یبلغ معرفة الامام او یمكنه اختیاره، هیهات هیهات ضلت العقول؛ كیست كه بتواند به حد شناخت امام برسد و یا بتواند او را برگزیند، هرگز، هرگز، عقول [از درك امام و شناخت او] عاجزند. 9) .»
فضائل و مناقب امام سجاد علیه السلام
بدیهی است كه ما هرگز نمی توانیم مقام و منزلت واقعی امام سجاد علیه السلام را درك كنیم و تمام فضائل و مناقب او را به رشته تحریر در آوریم، ولی با غور در سیره رفتار آن حضرت، می توانیم گوشه ای از فضائل و منقبت های اخلاقی آن امام همام را برگیریم و وجود خود را از بوی خوش آن عطر آگین سازیم، از این رو شمه ای از آن ها را به اختصار بیان می نماییم.
علم
از فضائل و مناقب بارز ائمه علیهم السلام علم گسترده آن ها است كه از آن به «علم لدنی.» تعبیر می شود، علمی كه از منبع فیض و ذات حق سرچشمه می گیرد. امام باقر علیه السلام می فرماید: «ان لله عزوجل علمین: علم لا یعلمه الا هو وعلم علمه ملائكته ورسله فما علمه ملائكته ورسله فنحن نعلمه 10) ؛ خداوند دو گونه علم دارد، یكی علمی كه مخصوص اوست و دیگری علمی كه به ملائكه و رسولانش تعلیم كرده است و ما (ائمه) از این علم كه به ملائكه و رسولان آموخته است، بهره مندیم..»
از این رو یكی از ویژگی های ممتاز آن حضرت، احاطه علمی ایشان به اصول اعتقادی و احكام اسلامی بود، به گونه ای كه در مقابل هر سؤالی كه از او می شد، پاسخی دقیق و اعجاب انگیز، بیان می نمود. این ویژگی منحصر به فرد، دانشمندان دیگر مذاهب را به تحسین و اعجاب واداشته بود، چنان كه زهری، از علمای دربار عبدالملك مروان كه از مخالفین اهل بیت علیه السلام به شمار می رفت، درباره امام سجاد علیه السلام می گوید: «ما رایت احدا كان افقه منه 11) ؛ احدی را فقیه تر و دانشمندتر از علی بن الحسین علیهما السلام ندیدم..»
ولی جای بسی تعجب و تاسف است كه چگونه آن حضرت با آن مقام و عظمت علمی، مورد بی مهری و بی توجهی مردم و حتی دانشمندان و عالمان قرار می گرفت و لذا در زمره شاگردان ایشان فقط نام معدود كسانی همچون: جابربن عبدالله انصاری، ابوحمزه ثمالی، یحیی بن ام طویل و محمد بن جبیر بن مطعم، دیده می شود 12) .
برگی از كتاب علم امام علیه السلام
كتاب شریف صحیفه سجادیه كه حاوی ادعیه و مناجات های چهارمین پیشوای شیعیان است، یكی از بزرگترین و مهمترین گنجینه های حقایق و اسرار الهی به شمار می رود، به همین خاطر به القابی چون «انجیل اهل بیت.» و «زبور آل محمد» و «اخت القرآن.» 13) مشهور گشته است و نظر به اهمیت و عظمت این كتاب، شرح های زیادی بر آن نوشته شده كه صاحب كتاب «الذریعة.» ، چهل و هفت شرح را نام برده است 14) .
در سال 1353 ش آیت الله نجفی رحمه الله نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی (مفتی اسكندریه) به مصر فرستاد، وی پس از تشكر از دریافت این هدیه گران بها، در پاسخ چنین نوشت: «این از محرومیت ما است كه تا كنون بر این اثر گران بهای جاوید، كه از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پایین تر می یابم. 15) .»
دانشمندان و علمای بزرگ، پس از عمری تلاش و تعلیم و تعلم برای بیان كردن یا نوشتن مطلبی، زمان زیادی را به مطالعه و كنكاش می پردازند، ولی امام سجاد علیه السلام این مضامین بلند و مطالب عالی را در وقت مناجات با خالق خویش و در هنگامی كه تمام توجه اش به معبود، معطوف بوده، نجوا می كرده است، و این نیست مگر جوششی از چشمه علم لدنی آن امام معصوم.
علاوه بر صحیفه سجادیه، رساله گران بهایی از آن حضرت به یادگار مانده كه همچون پرتویی از نور، روشنی بخش راه انسان هاست. در این اثر جاوید كه «رسالة الحقوق.» نام دارد، 51 حق و وظیفه برای انسان بیان شده كه از حقوق خداوند بر انسان و سپس حقوق اعضاء و جوارح شروع و به حقوق اهل ذمه ختم شده است 16) .
كثرت عبادت
از مهم ترین عواملی كه انسان را به سوی انجام عبادات بیشتر فرا می خواند، چشیدن طعم شیرین عبادت است و اگر انسان به مرتبه ای از كمال برسد كه حلاوت عبادت را در اعماق وجود خود حس كند، هرگز وقت خود را در امور دیگر صرف نخواهد كرد، از این رو باید یكی از خواسته های ما از درگاه خداوند، این باشد كه: «واذقنی حلاوة ذكرك؛ [پروردگارا] حلاوت و شیرینی یادت را به من بچشان..»
طبیعی است كه امام سجاد علیه السلام با آن مقام بلند معنوی و غرق بودن در اقیانوس بی كران یاد خداوند و لبریز بودن وجود او از حلاوت ذكر حق، بیشتر وقت خود را به عبادت بپردازد. امام محمد باقر علیه السلام درباره عبادت پدر خود می فرماید: «بلغ من العبادة ما لم یبلغه احد وقد اصفر لونه من السهر ورمضت عیناه من البكاء ودبرت جبهته من السجود و ورمت قدماه من القیام فی الصلاة 17) ؛ به حدی عبادت كرده بود كه دیگران به آن حد عبادت نمی كنند و از شب زنده داری رنگش زرد گشته بود و از گریه چشمانش سرخ شده بود و از سجده پیشانی اش برجسته شده بود و از ایستادن برای نماز، پاهایش ورم كرده بود..»
این ویژگی امام سجاد علیه السلام چنان برجسته بود كه علمای دیگر مذاهب زبان به تحسین او گشوده اند، چنان كه مالك بن انس (رئیس مذهب مالكی از مذاهب چهارگانه اهل سنت) می گوید: «ولقد بلغنی انه كان یصلی فی كل یوم ولیلة الف ركعة الی ان مات 18) ؛ به من خبر رسیده كه علی بن الحسین علیهما السلام در شبانه روز، هزار ركعت نماز می خواند و این كار تا زمان وفات او ادامه داشت..»
هم چنین ابن ابی الحدید می گوید: «وكان الغایة فی العبادة 19) ؛ [علی بن حسین علیهما السلام] نهایت در عبادت كردن بود..» به همین خاطر آن حضرت به «زین العابدین.» یعنی زینت عبادت كنندگان، مشهور گشت 20) .
خشوع در عبادت
امام زین العابدین، به خاطر معرفت كامل و عشق وافری كه به معبود خویش داشت، و مقام الوهیت را به خوبی درك نموده بود، در هنگام امور عبادی به پروردگار خود توجه كامل پیدا می نمود و نسبت به تمام امور اطراف خود بی توجه می گشت، آن چنان قلب او سرشار از یاد و ذكر خدا می شد كه فضای دل را بر دیگر مخلوقات تنگ می نمود. ابو نعیم اصفهانی از علمای اهل سنت نقل می كند كه: «كان علی بن الحسین اذا فرغ من وضوء الصلاة وصار بین وضوئه وصلاته اخذته رعدة ونفضة، فقیل فی ذلك، فقال: ویحكم اتدرون الی من اقوم ومن ارید اناجی 21)؛ همواره پس از وضو گرفتن و قبل از اقامه نماز، علی بن الحسین را لرزه ای فرا می گرفت، از ایشان درباره این حالت سؤال شد، امام علیه السلام فرمودند: وای بر شما! آیا می دانید كه به درگاه چه كسی می ایستم و با چه كسی می خواهم مناجات كنم؟»
همچنین ابی نوح انصاری نقل می كند، روزی در خانه ای بودیم كه علی بن الحسین هم در آن جا حضور داشت و در حال عبادت كردن بود و به سجده رفته بود، ناگهان خانه دچار حریق شد، دوبار به آن حضرت گفتند: «یابن رسول الله! النار؛ ای پسر رسول خدا! آتش.» ، ولی امام علیه السلام سر از سجده برنداشت تا آن كه آتش خاموش شد، آن گاه به ایشان گفته شد: «ما الذی الهاك عنها؛ چه چیزی تو را از آتش غافل ساخت؟» آن حضرت در جواب فرمودند: «الهتنی عنها النار الاخری 22) ؛ آتش آخرت مرا از آن غافل ساخت..»
سیادت و عظمت
حاكمان بنی امیه و تمام كسانی كه از اهل بیت علیهم السلام بغض و كینه ای به دل داشتند، تمام سعی و تلاششان این بود كه با تبلیغات سوء بر علیه این خاندان، آنان را به انزوا كشانده و محبت مردم را نسبت به آنان كم كنند و نور ولایت را خاموش سازند «یریدون لیطفؤوا نور الله بافواههم والله متم نوره ولوكره المشركون.» 23) ؛ «آن ها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند، ولی خداوند نور خود را كامل می كند، هر چند كافران خوش نداشته باشند..»
ولی با همه این دسیسه ها و نیرنگ ها و تبلیغات سوء، این خاندان در بین مردم مقام و منزلت والایی داشتند و مورد احترام و تكریم واقع می شدند.
نقل شده كه هشام بن عبدالملك از حكام بنی امیه، برای انجام فریضه حج عازم مكه شد، به هنگام طواف، وقتی می خواست حجر الاسود را استلام كند، به خاطر ازدحام جمعیت، موفق به این كار نشد، سپس منبری را در كنار حرم گذاشتند و هشام بر روی آن نشست و لشكریان دور او را گرفتند، در همین موقع امام سجاد علیه السلام وارد شد، در حالی كه عبایی بر دوش مباركش بود؛ «احسن الناس وجها واطیبهم رائحة، بین عینیه سجادة؛ زیباترین مردم از نظر صورت و خوشبوترین مردم بود و در بین دو چشمش (محل سجده) علامت سجده نمایان بود..»
امام علیه السلام در حال طواف هنگامی كه نزدیك حجر الاسود رسید، مردم به خاطر هیبت او و به نشانه تجلیل و احترام، كنار رفتند تا ایشان حجر الاسود را استلام كنند. هشام، از این موضوع خشمگین شد. یكی از اطرافیان هشام، پرسید: این شخص كیست كه مردم این گونه احترامش می كنند؟ فرزدق (شاعر معروف عرب) كه آن حضرت را شناخته بود گفت: من او را می شناسم و بالبداهة شروع به خواندن اشعاری نمود و ابیات زیادی را در فضائل امام علیه السلام بیان نمود كه به چند بیت از آن اشاره می كنیم:
هذا الذی تعرف البطحاء وطاته //والبیت یعرفه والحل والحرم
هذا بن خیر عباد الله كلهم //هذا التقی النقی الطاهر العلم
اذا راته قریش قال قائلها //الی مكارم هذا ینتهی الكرم
«این كسی است كه بطحاء (نام مكانی در مكه معظمه) جای پایش را می شناسد و خانه كعبه و حرم و بیرون حرم با او آشناست.
این شخص، پسر بهترین تمام بندگان است و پرهیزگار، برگزیده، پاكیزه، نشانه و راهنما است.
هنگامی كه قریش او را ببینند، گوینده آن ها می گوید: كرم و جود، به مكارم او ختم می شود..»
در این هنگام، هشام به شدت عصبانی شد و دستور داد فرزدق را در مكانی به نام «عسفان.» بین مكه و مدینه، زندانی كنند 24) .
تواضع
چهارمین اختر تابناك آسمان امامت و ولایت، در میان مردم از جایگاه والایی برخوردار بود و فضائل اخلاقی، موقعیت علمی و قرابتی كه با رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت، سبب شده بود كه عامه و خاصه او را احترام و تعظیم كنند، ولی با وجود چنین برخوردی از طرف مردم، تواضع و فروتنی یكی از ویژگی های ممتاز اخلاقی آن حضرت به شمار می رفت، به حدی كه در پاره ای از اوقات مورد اعتراض برخی از مسلمانان واقع می شد، برای نمونه روزی امام علیه السلام وارد مسجد شد و پس از عبور از میان توده مردم، در كنار «زیدبن اسلم.» نشست. در این هنگام، نافع بن جبیر لب به اعتراض گشود و به آن حضرت عرض كرد: «غفر الله لك، انت سید الناس، تاتی تتخطی حتی تجلس مع هذا العبد؛ مغفرت و رحمت خدا بر تو باد، تو سید و سرور مردم هستی، پس چرا این گونه می روی تا در كنار این عبد بنشینی؟» حضرت فرمودند: «العلم یبتغی ویؤتی ویطلب من حیث كان 25) ؛ علم و دانش باید جستجو شود و داده شود و طلب می شود از هر جائی كه باشد..»
آری، مردان بزرگ همیشه در اوج عظمت و بزرگی، فروتنی و تواضع را سیره خود قرار می دهند و خود را در مقابل عظمت پروردگار جهانیان كوچك و ناچیز می بینند، از این رو هرگز به خود اجازه نمی دهند كه با دیگر بندگان با كبر و غرور رفتار كنند.
امام سجاد علیه السلام در رفتار با مردم آن چنان متواضع بودند كه برخی اوقات سعی می كردند در میان مردم ناشناخته باشند تا بتوانند متواضعانه با مردم برخورد نمایند و به آن ها خدمت كنند. امام صادق علیه السلام می فرمایند: امام سجاد علیه السلام هنگامی كه مسافرت می نمود با قافله ای حركت می كرد كه او را نمی شناختند و با اهل كاروان شرط می كرد كه در طول سفر خدمت گذار آنان باشد. روزی بر همین منوال مسافرت نمود، از قضا مردی كه امام را از قبل می شناخت، آن حضرت را مشاهده كرد، نزد كاروانیان رفت و به آنان گفت: آیا می دانید او كیست؟ گفتند: خیر، گفت: او علی بن الحسین علیهما السلام است، آن ها با شنیدن این سخن باسرعت به طرف امام علیه السلام رفتند و دست و پای او را بوسیدند و عرض كردند: ای پسر رسول خدا! آیا می خواهی كه آتش جهنم ما را فرا بگیرد؟ اگر از جانب ما به شما بی احترامی صورت می گرفت، آیا تا ابد هلاك نمی شدیم؟ امام علیه السلام فرمود: روزی با گروهی مسافرت نمودم كه آنان مرا می شناختند و به خاطر قرابتی كه با رسول خدا صلی الله علیه و آله داشتم مرا بیش از حد مورد احترام قرار دادند، و چون ترسیدم شما نیز چنین كنید، خود را معرفی نكردم 26) .
دستگیری از ستمدیدگان و نیازمندان
امام زین العالدین علیه السلام همان طور كه در عبادت های فردی زبان زد عام و خاص بود، در عبادات اجتماعی نیز، همه را به حیرت واداشته و خدمت به خلق، به خصوص دستگیری و دلجویی از نیازمندان را زینت بخش رفتار خود قرار داده بود، از این رو بسیاری از مورخین، با عبارت های گوناگون این موضوع را نقل كرده اند 27) .
آن حضرت نسبت به بهبود وضع زندگی فقراء و محرومین، اهتمام فراوانی داشت و چنان بر این كار مداومت می ورزید كه آثار حمل طعام برای فقرا، بر روی جسم مباركشان باقی مانده بود، به گونه ای كه نقل شده: «لما مات علی بن الحسین فغسلوه جعلوا ینظرون الی آثار سواد بظهره، فقالوا: ما هذا؟ فقیل: كان یحمل جرب الدقیق لیلا علی ظهره یعطیه فقراء المدینة؛ هنگامی كه علی بن الحسین رحلت نمود و مسلمانان بدن مباركش را غسل می دادند، آثار سیاهی و كبودی را بر پشت آن حضرت مشاهده نمودند، پرسیدند: این آثار برای چیست؟ جواب داده شد كه این اثر حمل كیسه های پر از طعام است كه آن حضرت به فقراء مدینه اعطا می نمودند. 28) .»
همچنین سفیان بن عیینة می گوید: زهری، شبی سرد و بارانی، علی بن الحسین را مشاهده نمود كه بر دوش خود چیزی راحمل می كرد، پرسید: ای فرزند رسول خدا، این چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «ارید سفرا اعد له زادا، احمله الی موضع حریز؛ عازم سفری هستم و برای آن سفر زاد و توشه فراهم می كنم وبه جای امنی منتقل می سازم..» زهری عرض كرد: بگذارید غلام من آن را حمل كند، امام علیه السلام قبول نكردند، زهری عرض كرد: پس بگذارید من آن را حمل كنم و شما رااز حمل آن راحت نمایم. آن حضرت فرمود: من خود را از حمل چیزی كه باعث نجاتم در سفر می شود، راحت نمی كنم.
پس از گذشت چند روز، زهری آن حضرت رامشاهده نمود و گفت: ای فرزند رسول خدا از آن سفری كه بیان فرمودید اثری نمی بینم. امام علیه السلام فرمود: «بلی یا زهری لیس ما ظننت ولكنه الموت وله كنت استعد، انما الاستعداد للموت، تجنب الحرام وبذل الندی فی الخیر 29) ؛ آری ای زهری، آن سفری كه تو گمان می كنی نیست، بلكه منظور من از سفر، سفر مرگ است كه برای آن آماده می شوم، همانا آماده شدن برای مرگ، دوری جستن از حرام و بذل و بخشش چیزهای خوب در راه خیر است..»
امام علیه السلام و اصلاح جامعه
امامان معصوم علیهم السلام همانند پیامبران الهی، هر كدام بر حسب شرائط زمان خود، به گونه ای خاص، از كیان اسلام دفاع كرده و اصول و مبانی اعتقادی و احكام الهی را تبلیغ نموده اند.
در ابتدای این نوشتار، موقعیت تاریخی و شرایط ویژه زمان امام سجاد علیه السلام به اجمال بیان شد و روشن گردید كه خلفای بنی امیه آشكارا قوانین اسلامی را زیر پا می گذاشتند و از هر گونه ظلم و ستم و اشاعه فحشا دریغ نمی كردند. این اوضاع سیاسی و جو فرهنگی، شیوه های مبارزاتی خاصی را می طلبید، از این رو آن حضرت، برای پیشبرد اهداف الهی و گسترش معارف اسلامی و مقابله باظلم و فساد دستگاه حكومتی بنی امیه، كه در حال سرایت به تمام جامعه اسلامی بود، از شیوه های خاصی استفاده می كردند كه در ادامه به سه نمونه از آن ها اشاره می كنیم.
1- زنده نگه داشتن یاد عاشورا
در زمان حكومت خلفای بنی امیه، جامعه اسلامی چنان از مسیر خود منحرف شده بود كه سنت های رسول خدا صلی الله علیه و آله علنا ترك، و بدعت های زیادی در دین گذاشته می شد و كسانی چون یزید، كه همه فرقه های اسلامی بر فاسق بودن او اتفاق نظر دارند و ترك نماز و شرب خمر را به او نسبت می دهند 30) ، در راس حاكمیت اسلامی قرار گرفتند، از این رو امام حسین علیه السلام با هدف مبارزه با ظلم و فساد عمال بنی امیه و احیاء سنت امر به معروف و نهی از منكر و باز گرداندن جامعه اسلامی به مسیر مستقیم، آن حماسه بزرگ تاریخ را رقم زد و با اهداء خون خود، نهال نوپای اسلام را زنده نگه داشت.
پس از واقعه جانسوز عاشورا، امام سجاد علیه السلام در هنگام اسارت در كوفه و شام، بدون هیچ ترس و واهمه ای از دستگاه جبار بنی امیه، با خطبه های آتشین خود به روشنگری جامعه نسبت به چنین واقعه اسفباری پرداخت و مردم را از عواقب شوم آن، آگاه ساخت. پس از آن نیز از هر فرصتی برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و بیان نمودن آن قیام عظیم، استفاده می نمود. به عنوان نمونه آن حضرت در موقعیت های مختلف به یاد مظلومیت پدر و فرزندان و یاران با وفایش می گریست. از جمله در روایتی نقل شده كه آن حضرت، هر زمان ظرف آبی را برای نوشیدن برمی داشت می گریست، از ایشان درباره علت این كار سؤال شد، فرمودند: «وكیف لا ابكی وقد منع ابی من الماء الذی كان مطلقا للسباع والوحوش 31) ؛ چگونه گریه نكنم در حالی كه آب برای استفاده وحوش و درندگان آزاد بود، ولی پدرم از آن منع شد..»
بدون شك چنین كارهایی از طرف امام، اثر و نتیجه سیاسی مثبتی داشت؛ چون یادآوری مكرر فاجعه كربلا نمی گذاشت كه ظلم و جنایت حكومت اموی از خاطره ها فراموش شود و از طرفی در افكار عمومی برای حكام اموی بسیار گران تمام می شد و مشروعیت آنان را زیر سؤال می برد.
2- پند و ارشاد امت
روش دیگر امام علیه السلام در حفظ كیان اسلام و تبلیغ معارف الهی و مبارزه با ظلم و فساد، همان روش عمومی اولیاء الهی و ائمه اطهار علیهم السلام بود، یعنی از راه موعظه و پند و ارشاد، مردم را با اندیشه های ناب اسلام، آشنا می نمود و همچون پدری دلسوز و مهربان، آنان را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی، بر حذر می داشت و همچون خورشیدی فروزان راه هدایت و رستگاری را بر مردم روشن می نمود. برخی از این مواعظ و بیانات، سخنانی است كه هر روز جمعه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله ایراد می فرمود 32) . همچنین سخنان و مواعظ دیگری كه آن حضرت در جمع شیعیان و پیروان خاص خود ایراد می كردند، از طریق یارانی چون ابو حمزه ثمالی نقل شده است.
علاوه بر این، امام علیه السلام به صورت حضوری یا در قالب نامه، فقها و محدثان و قضات درباری را مورد وعظ و پند قرار می دادند و آنان را به پیروی از حق، دعوت می نمودند. برای نمونه امام علیه السلام در نامه ای دلسوزانه به زهری از محدثان و فقیهان دربار عبد الملك بن مروان، او را از عاقبت كارش آگاه ساخت و از او خواست كه از گمراهی دست كشیده و راه راست را در پیش گیرد. در فرازی از این نامه امام سجاد علیه السلام چنین می فرماید: «احذر فقد نبئت وبادر فقد اجلت انك تعامل من لا یجهل وان الذی یحفظ علیك لا یغفل، تجهز، فقد دنا منك سفر بعید وداو ذنبك فقد دخله سقم شدید 33) ؛ بر حذر باش كه به تو اعلام [خطر] شد و گام بردار و عمل كن كه به تو مهلت داده شده، به درستی كه با كسی معامله می كنی كه نادان و جاهل نیست و آن كسی كه حساب اعمال تو را نگه می دارد از تو غافل نمی شود، پس آماده سفر باش كه سفری دور در پیش داری و گناهت را درمان كن كه ت سخت بیمار شده است..»
امام علیه السلام با این شیوه حكیمانه، ضمن این كه مردم را موعظه و نصیحت می كرد و تفكرات اصیل اسلامی را به آنان منتقل می نمود، از آن به عنوان شیوه ای سیاسی برای مقابله با ظلم و ستم دستگاه حاكم استفاده می نمود، و در عین حال ساسیت حكومت را بر نمی انگیخت. در نتیجه، آن حضرت می توانست در یك فضای مناسب، اهداف و آرمان های والای خود را عملی سازد.
3- اصلاح در قالب دعا
هر چه از حاكمیت خلفای بنی امیه می گذشت، انحطاط جامعه بیشتر می شد و اهل بیت علیهم السلام كه كفو قرآن بودند، 34) مورد بی توجهی و بی مهری بیشتری قرار می گرفتند. آنان بر منبرها لعن می شدند 35) و حكام بنی امیه مورد ستایش قرار می گرفتند. كار به جایی رسیده بود كه در جامعه ای كه جهاد و شهادت و علم و تقوا ارزش بود، خنیاگران و آوازه خوان ها ارزش پیدا كردند، چنان كه یكی از آوازه خوان های مشهور زن، وقتی وارد مكه شد، آن چنان مورد استقبال قرار گرفت كه در مورد هیچ مفتی و فقیه و محدثی سابقه نداشت 36) .
در چنین جامعه ای و با در نظر گرفتن محدودیت و فشار سیاسی، امام سجاد علیه السلام دعا و نیایش را به عنوان راه كاری مناسب برای مقابله با چنین وضعیتی انتخاب نمود و با این روش حكیمانه، جامعه ای را كه در حالت ركود اخلاقی بود، تحركی دوباره بخشید و نور ایمان را در دل های تیره و تار آنان زنده كرد. امام علیه السلام در این دعاها گذشته از مسائل اعتقادی و اخلاقی، به دو جنبه خاص توجه و اهتمام ویژه می ورزید:
الف: امامت: امام سجاد علیه السلام در بسیاری از ادعیه، به حق مسلم اهل بیت علیهم السلام كه توسط بنی امیه غصب شده بود، تصریح می نمودند تا از این طریق مردم را از این موضوع آگاه سازند كه حاكمان و جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله چه كسانی هستند. آن حضرت در فرازی از صحیفه سجادیه می فرمایند: «اللهم ان هذا المقام لخلفائك واصفیائك وموضع امنائك فی الدرجة الرفیعة التی اختصصتهم بها قد ابتزوها... حتی عاد صفوتك وخلفائك مغلوبین مقهورین مبتزین 37)؛ خداوندا! مقام خلافت برای خلفای توست و برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت های تو در درجات عالیه كه تو آن مقام را به آن ها اختصاص دادی، ولی دیگران از آن ها گرفتند... تا جایی كه برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمكاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان از بین رفته است..»
ب) بیان فضیلت اهل بیت علیهم السلام: آن حضرت در مقابل تبلیغات سوء دستگاه حاكم بر ضد اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او را با دیگر ادعیه، همراه می ساختند، تا از این طریق، علاوه بر این كه اهل بیت علیهم السلام را جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی كنند، فضائل و مقام و منزلت والای آنان را نیز بیان نمایند. ایشان در ضمن یكی از ادعیه می فرمایند: «وصل علی محمد و آله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین 38) ؛ [خداوندا! درود رست بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او كه انسان های نیكو سرشت و پاكیزه و بزرگوار و نجیب هستند..»
پی نوشت:
1)- ر. ك: ارشاد شیخ مفید، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص 253؛ بحار الانوار، مجلسی، المكتبة الاسلامیه، ج 46، ص 12.
2)- ارشاد شیخ مفید، همان، ص 254؛ بحار الانوار، همان.
3)-تاریخ طبری، مطبعة الاستقامة، ج 4، ص 374؛ مروج الذهب، مسعودی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ج 3، ص 82؛ الكامل، ابن اثیر، دار صادر، ج 4، ص 111.
4)- البدایة و النهایة، ابن كثیر، دار الكتب العلمیة، ج 8، ص 224.
5)- همان، ص 228؛ الكامل، ابن اثیر، دار احیاء التراث العربی، ج 2، ص 602؛ مروج الذهب، مسعودی، همان، ص 84؛ تاریخ طبری، همان، ص 383.
6)- اختیار معرفة الرجال (رجال كشی) ، شیخ طوسی، دانشگاه مشهد، ص 123.
7)-مروج الذهب، مسعودی، دار الاندلس، ج 3، ص 166، الوافی بالوفیات، ابن صفدی، النشرات الاسلامیه، ج 11، ص 308؛ تاریخ اسلام، ذهبی، دارالكتاب العربی، حوادث سنه 81- 100.
8)- نهج البلاغه، خطبه 3.
9)- اصول كافی، كلینی، دار الاضواء، ج 1، ص 198.
10)- همان، ص 256.
11)- سیر اعلام النبلاء، ذهبی، مؤسسة الرسالة، ج 4، ص 389.
12)- فی رحاب ائمة اهل بیت، محسن امین عاملی، دار التعارف، ج 3، ص 213.
13)- الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، المكتبة الاسلامیة، ج 15، ص 18.
14)- همان، ج 13، ص 345- 359.
15)- سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق علیه السلام، ص 271 به نقل از صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدر الدین بلاغی، (مقدمه) ص 37.
16)- الامالی، شیخ صدوق، مجلس 59، ص 301- 306؛ الخصال، شیخ صدوق، باب خمسین و مافوقه، ص 564- 570؛ تحف العقول، حرانی، دارالكتب الاسلامیه، ص 255.
17)- مناقب ابن شهر آشوب، دار الاضواء، ج 4، ص 162.
18)- تهذیب الكمال، المزی، مؤسسة الرسالة، ج 20، ص 390؛ سیر اعلام النبلاء، همان، ص 392.
19)- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دار احیاء التراث العربی، ج 1، ص 27.
20)- تهذیب الكمال، همان؛ سیر اعلام النبلاء، همان؛ حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی، دار الفكر، ج 3، ص 135.
21)- حلیة الاولیاء، همان، ص 133.
22)- تهذیب الكمال، همان، ص 389؛ بحار الانوار، مجلسی، همان، ص 80؛ مناقب ابن شهر آشوب، همان، ص 163؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساكر، دار الفكر، ج 41، ص 377.
23)- صف/8.
24)- تهذیب الكمال، همان، ص 400؛ سیر اعلام النبلاء، همان، ص 398؛ مناقب ابن شهر آشوب، همان، ص 183؛ حلیة الاولیاء، همان، ص 139.
25)- الطبقات الكبری، ابن سعد، دار صادر، ج 5، ص 216؛ سیر اعلام النبلاء، همان، ص 388؛ حلیة الاولیاء، همان، ص 138.
26)- بحار الانوار، همان، ص 69.
27)- سیر اعلام النبلاء، همان، ص 393؛ بحار الانوار، همان، ص 66؛ تهذیب الكمال، همان، ص 392.
28)- حلیة الاولیاء، همان، ص 136؛ مناقب ابن شهر آشوب، همان، ص 167؛ بحار الانوار، همان.
29)- مناقب ابن شهر آشوب، همان، ص 166؛ بحار الانوار، همان.
30)- ر. ك: مروج الذهب، همان، ص 79؛ الكامل، ابن اثیر، همان، ص 127؛ البدایة و النهایة، همان، ص 232؛ مجمع الزوائد هیثمی، دار الكتاب العربی، ج 5، ص 241؛ مسند ابویعلی، دار المامون، ج 2، ص 176.
31)- بحار الانوار، همان، ص 109.
32)- تحف العقول، همان، ص 252.
33)- همان، ص 276.
34)- احادیث زیادی از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این جا نقل شده است: از جمله حدیث ثقلین كه اكثر كتب روائی شیعه و سنی آن را نقل كرده اند مثل: كنز العمال، فاضل هندی، مؤسسة الرساله، ج 1، ص 380؛ صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج 4، ص 1873؛ اسد الغابة، ابن اثیر، ج 2، ص 12.
35)- معجم البلدان، یاقوت بن عبد الله الحموی، دار احیاء التراث العربی، ج 3، ص 192.
36)- الاغانی، ابو الفرج اصفهانی، دار احیاء التراث العربی، ج 8، ص 225.
37)- صحیفه سجادیه، دعای 48.
38)- همان، دعای 6.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 34.
