مهندسی محیط بحران
صحنه های دفاع مظلومانه حضرت امام حسین(علیه السلام) و یارانش در کربلا دارای ابعاد و ارزش های متنوعی است که با بررسی هر یک از این ارزش ها باب جدیدی از معرفت نسبت به آن بزرگوار و اصولاً رفتار عمیق ائمه اطهار(علیهم السلام) گشوده می شود.
پیام های معنوی و عظمت و شکوه ایثار این صحنه همچون خورشیدی است که جلوه ستارگان درخشان حرکت های جانبی را از نگاه ظاهری اولیه می پوشاند. در حالیکه هر یک از این رفتارهای ضمنی، خود خورشیدی تابان و الگویی ارزشمند در طول تاریخ محسوب می شوند.
از جمله این ارزش ها شیوه مدیریت بحران نظامیِ تحمیل شده بر اباعبدالله الحسین و یاران اوست. مدیریت بحران ابعاد گسترده ای را شامل می شود که بعد نظامی و دفاعی تنها گوشه ای از این ابعاد است و بخشی از شیوه های نظامی آن بزرگوار مجموعه ای از تمهیدات مهندسی محیط بحران یا پدافند غیرعامل است.
آن حضرت قبل از نبرد عاشورا مراحلی را طی کردند که خلاصه اش شفاف سازی حق و باطل و در عین حال همراه با تفکر و تعمق ابتکار عمل از سوی جبهه حق بود. بدین ترتیب هنر بهره گیری صحیح از حداقل امکانات در مقابل دشمنی که از حداکثر امکانات بهره مند بود ثبت شد.
مدیریت ذکاوتمندانه عبور از بحرانی بزرگ و تحمل شکستی مقطعی و ظاهری و رسیدن به الگویی از پیروزی پایدار و غرورآفرین در طول تاریخ توسط سیدالشهدا(علیه السلام) و یارانش به یادگار ماند.
اصولاً رفتار سالار شهیدان و تمامی همراهان او تا قبل از تاسوعا کاملاً غیرنظامی و به دور از هرگونه مقابله جنگی و نظامی بود به طوری که حضور زنان و کودکان چنین حکایت می کرد و انگیزه این سفر براساس دعوت های مکرر بزرگان و نمایندگان اهل کوفه در راستای اهداف فرهنگی آن امام در منطقه کوفه بود. اما پس از اتمام حجت آن حضرت و اجتناب از درگیری با پیشنهاد بازگشت و اصرار جبهه باطل بر تحمیل بیعت یا جنگ ورق برگشت و صحنه تدابیر و تمهیدات مقابله نظامی و جنگی به عنوان بحرانی کاملاً جدی آغاز شد. جالب این که تمامی زمان اجرای این تدابیر از غروب روز تاسوعا تا صبح روز نبرد یعنی فقط یک شب تا صبح بود. رحمت و درود بر چنین مدیری که در شرایط بسیار سخت تحمیل شده از طرف قدرت نظامی وقت دکترین برتری خون بر قدرت نظامی را طراحی و به خوبی اجرا کرد. در چنین شرایطی آن حضرت و همراهان جملگی می دانستند که فردا در این مقابله نظامی نابرابر شکست خواهند خورد؛ ولی با همتی کامل و عزمی راسخ در همان محدودیت زمانی یک شب تمامی تمهیدات غیرعامل را درحد ممکن به اجرا درآوردند.
پدافند غیرعامل
پدافند غیرعامل شاخه ای از مهندسی دفاع محسوب می شود و می توان این رشته را علم به کارگیری عوامل محیطی در خدمت دفاع تعریف کرد. در این بخش از مهندسی رزمی هر آنچه در محیط وجود دارد. از جمله زمین، ساختمان ها، پوشش گیاهی، شرایط فیزیکی محیط مثل دما و نور می تواند به عنوان عناصر طراحی دفاعی قرار گیرد. از ویژگی های شاخص این شیوه عدم به کارگیری عامل انسانی در حین دفاع است. این ویژگی یعنی عدم مداخله نیروی انسانی، خود زمینه ای است برای افزایش توان دفاع و مکمل قرار گرفتن پدافند غیرعامل با حرکت دفاعی نیروی انسانی ( یعنی همجواری و پوشش دهی پدافند غیرعامل و پدافند عامل). تعاریف فوق الذکر در علوم دفاعی امروزی پس از گردآوری تجارب مهندسی نبردهای متنوع جهان، شکل گرفته است و قدرت های نظامی موجود به صورت های مختلف و ترکیب های گوناگون و پیچیده در طرح های دفاعی از آن ها استفاده می کنند.
آرایش نظامی
داشته های محوطه پیرامون خیمه گاه چندان متنوع نبود؛ ولی هر چه بود به خوبی به کار گرفته شد. خاک، شیب زمین، جهت گیری جغرافیایی، خیمه ها، چوب و خاشاک و تجهیزات کاروان، عمده عناصری بود که می توانست در شرایط محدود و زمان بسیار محدودتر( یک شب تا صبح) طراح پدافند غیرعامل را یاری کند.
اختفا به وسیله خیمه ها
اختفا به معنای خارج شدن از افق دید دشمن و استتار به معنای حضور در میدان دید دشمن در حالیکه توان شناسایی به گونه ای کاهش یابد. اختفا و استتار دو موهبت مستقل از مقوله پدافند غیرعامل است.
خیمه هایی که تا روز تاسوعا با پراکنش باز و کم تراکم نصب شده بودند، برچیده شدند و دوباره با آرایشی جدید و با هدف اجرای تمهیدات اختفایی برپا شدند. شکل جدید همجواری خیمه ها امکان چشم انداز و دیدرس دشمن به محوطه درونی حلقه خیمه ها را به حداقل ممکن کاهش می داد و در این صورت نشانه روی و تیراندازی به محیط با مشکل مواجه می شد.
موانع ریسمان خیمه ها
این شکل از آرایش اختفائی خیمه ها به تداخل ریسمان های هر خیمه با خیمه مجاور، عبور نیروی انسانی مهاجم را دچار خلل می کرد و در قیاس محوطه نبرد یک مانع و عنصر کاهش دهنده حرکت سواره وپیاده دشمن محسوب می شد.
موانع خندق
پس از مکان یابی جدید خیمه ها با فاصله کمی گرداگرد خیمه ها چاله ای شبیه به خندق و در مقیاس کوچکتر حفر شد. به علت سختی اجرای این خندق و خستگی مفرط عوامل اجراکننده، با همت جمعی و نوبت بندی فعالیت این تمهید به اندازه ای شکل گرفت تا عبور مهاجمین سواره و یا پیاده را با مشکل روبه رو کند. تعریف کنونی موانع نیز براساس ایجاد مزاحمتی در عبور استوار است و همین مزاحمت موجب توقف و مکثی کوتاه در تهاجم و همچنین به مانند سنگری برای نشانه روی بهتر تیراندازان مدافع می شد.
موانع اشتعالی
در همان شب نفراتی برای جمع آوری چوب و خاشاک و نی از زمین های اطراف مأمور شدند. این خاشاک مواد اولیه و هیزم اشتعالی ( شعله ور شونده) را در میان خندق فراهم می ساخت. نی و خاشاک قبل از شعله ور شدن موجب دست و پاگیر شدن مهاجم پس از شعله ور شدن و خطر آتش گرفتگی را برای مهاجم فراهم کرد.
استحکامات خیمه ها
کارآیی دیگری نیز برای پوشش خیمه ها به عنوان عنصر استحکاماتی در مقابل پرتاب تیر قابل طرح است. استحکامات در عرف مهندسی رزمی به معنای امروزی به عواملی که در برابر مخربه دشمن دارای مقاومت نسبی باشد اطلاق می شود. ضربات مخربه براساس فن آوری امروز عبارتند از گلوله های تانک و موشک و خمپاره و امثال آن. مصادیق استحکامات نیز با میزان قدرت تخریبی موارد فوق الذکر عبارتند از لایه های ضدگلوله و ضد تانک و ضد خمپاره و توپ از مواد و مصالح فلزی بتنی و خاکی. بوده است که لایه های پارچه ای خیمه ها را می توان در کاهش خطرات مربوط به نیزه و تیر و شمشیر مؤثر دانست و بر این اساس مجموعه خیمه ها را نوعی استحکامات در برابر تیرهای کمانداران محسوب کرد.
مسیر دفاعی در میانه خیمه ها
انواع راه های ارتباطی (دسترسی) موجود در محیط بحران از جمله موضوعات طراحی مهندسی پدافند غیرعامل محسوب می شوند. در کربلا طرح حلقوی خیمه ها به وسیله یک مسیر دسترسی با عرض کم و قابل کنترل محوطه باز اطراف خیمه ها را از میان حلقه دوم یعنی خندق عبور می داد و به محوطه میانی خیمه گاه مرتبط می ساخت.
این مسیر دستیابی و محدودیت عرضی آن که به وسیله حلقه خندق و خیمه ها شکل می گرفت؛ در واقع موجب محدودیت جناح یا زاویه درگیری می شد. بدین ترتیب مواجهه و رویارویی آنی و امکان غافلگیر کردن دشمن تا حد قابل توجهی سلب می شد.
در این صورت دشمن مجبور می شد عامل طولانی شدن زمان درگیری را تحمل کند و شیوه یورش آنی که با تعداد زیادی مهاجم می توانست کارساز باشد به شیوه جنگ میدان داری با نظام و زمان بندی قابل کنترل تر تبدیل شود. قابل ذکر است که افزایش عامل زمان در ترکیب با پدیده های دیگری همچون روحیه افراد مهاجم و نوع فرهنگ آن ها از فشارهای عصبی و عذاب وجدان لشکر مهاجم به دست یافته های جدیدی در جهت منافع سپاه امام حسین(علیه السلام) منجر می شد؛ زیرا به هر حال کوفیان می دانستند که خود دعوت کننده امام حسین(علیه السلام) بوده اند و اکنون با تطمیع و جوزدگی و ارعاب به جنگ با او رفته بودند.
اختفا در فراز و نشیب زمین
در جابه جایی خیمه ها و مکان یابی جدید حداکثر بهره گیری از شرایط توپوگرافی زمین انجام شد. نواری از تل خاکی منحنی شکل در آن حوالی وجود داشت که از شمال و غرب تا جنوب امتداد داشت و تنها یک سمت آن به طرف مشرق باز بود و در واقع همین قسمت روبه روی دشمن قرار داشت. امام(علیه السلام) در مکان یابی جدید خیمه ها را در میان تل قرار داد. در میانه نوار تل خاکی نیز زمین نسبت به سطح عمومی دشت کمی پایین تر بود به طوری که از دور به درستی حرکات داخل تل دیده نمی شد و این تمهیدی دیگر از سوی امام(علیه السلام) در کاهش دیدرس دشمن و اختفا نسبی مجموعه اردوگاه بود. بنابراین حرکت آرام لشکر ابن سعد در نقطه ای برای صدور فرمان قطعی فرمانده شروع شد و ستون ها و دسته های لشکر اهل کوفه رو به طرف مغرب و با فاصله ای از ضلع غربی رودخانه فرات ایستادند.
نتیجه تمهیدات مهندسی
پس از نزدیک شدن دو لشکر از صبح تا مدتی حدود یک سوم روز، تعدادی از یاران آن حضرت به لشکر دشمن نزدیک شدند و ایشان بیانات مبسوطی را در اتمام حجت و ممانعت از درگیری نظامی بیان داشتند، ولی عاقبت ابن سعد دستور یورش همه جانبه را صادر کرد و نزد خود می پنداشت در این مرحله از تهاجم عمومی کار نبرد یکسره خواهد شد؛ اما عملکرد شیوه های پدافند غیرعامل گام به گام تأثیر خود را در صحنه های نبرد نمایان می ساخت ومهاجمان مجبور به انفعال و تغییر روش می شدند. محدودیت جناح در اردوگاه امام(علیه السلام) که به وسیله خندق آتش و تل خاکی اطراف و چیدمان دیوارگونه خیمه ها اجرا شده بود؛ مانع توفیق در یورش عمومی شد. یورش عمومی بسیار متراکم و همه جانبه بود و حرکت افراد پیاده میان لشکر مهاجم که چندان اطلاعی از اوضاع خط مقدم لشکر نداشتند با انرژی زیاد به طرف جلو انجام شد که با حمله حساب شده کماندارانِ باب ورودی اردوگاه حسین(علیه السلام) مواجه شد و به عقب گردی آشفته رنگ باخت، به طوری که عده ای در این تراکم تلف شدند و ضربه روحی مؤثری بر تمامی لشکر کوفه وارد شد و به ناچار پس از عقب نشینی ای که بر مهاجمان کوفی به رغم برتری نفرات، تحمیل شد پس از آن بود که زمینه برای ثبت وقایع و حماسه ایثار و شهادت روز عاشورا در تاریخ باز شد و امکان تماشا و تدقیق در صحنه رویارویی تمام باطل با همه رذالتش علیه تمامی حق با همه لطافتش برای تاریخ مهیا گردید.
