از زمانی که جابر بن عبداللَّه انصارى باوجود کهولت سن و نابینایی مسير ميان مدينه و كربلا را طى كرد و علیرغم انبوه مشكلات[1] در بیستم ماه صفر براى زيارت امام حسين عليه السلام به كربلا آمد[2] و غوغايى در آن جا بر پا كرد [3] و آن زيارت پرمعناى مخصوص را در كنار قبر حضرت خواند و گريست.[4]
و از زمانی که با ورود اهل بيت عليهم السلام در روز اربعين به كربلا و ملاقات کاروان اهل بيت عليهم السلام با جابر و همراهانش؛[5] به زيارت شهداى كربلا و الحاق سرها به بدن ها توسط امام زين العابدين عليه السلام در روز اربعین انجامید، [6]همه و همه حاکی از اهمیت زیارت اربعین است، لذا ما به اربعین اهمیت می دهیم و بر رعایت آداب آن اهتمام می ورزیم[7].
اهمیت و جایگاه زیارت در اسلام
در روايات اهل بيت عليهم السلام با مضامين و تعابير مختلف به زيارت آن بزرگواران اهمّيّت زيادى داده شده است؛ از روايات متعدّدى به دست مى آيد كه اگر انسان بخواهد كاملًا به عهد و پيمانش نسبت به هر كدام از ائمّه وفا كند، بايد به زيارت قبورشان رود و بداند كه هر كس با ميل و رغبت به زيارتشان رود و مكتب آنان را تصديق نمايد مشمول شفاعتشان در روز قيامت قرار مى گيرد.[8]،[9]
زيد شحّام از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه زائر ما اهل بيت، مثل كسى است كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را زيارت كرده باشد و زائر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله زائر خدا در عرش اوست .[10]
عيسى بن راشد از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه هر كس قبر هر كدام از ائمّه عليهم السلام را زيارت كند و نزد آن، دو ركعت نماز بخواند ثواب حجّ و عمره برايش نوشته مى شود.[11]،[12]
ثواب زیارت امام حسین علیه السلام از زبان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)
در روايت جابر كه در آن، رسول گرامى صلى الله عليه و آله از شهادت اهل بيتش خبر مى دهد، وقتى فرزندش حسين عليه السلام از زائرين قبور آنها مى پرسد، رسول مكرّم صلى الله عليه و آله در جواب مى فرمايد: « يا بُنَيَّ، اولئِكَ طَوائِفُ مِنْ أُمَّتى ، يَزُورُونَكُمْ، فَيَلْتَمِسُونَ بِذلِكَ الْبَرَكَةَ، وَحَقيقٌ عَلَيَّ أَنْ آتيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ، حَتَّى أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ، وَيُسْكِنَهُمُ اللّهُ الْجَنَّةَ؛[13]آنان طوايفى از امّت من هستند كه شما را زيارت مى كنند و از آن، بركت مى جويند، و شايسته است بر من كه در روز قيامت به سراغشان بروم تا از مشكلات آن روز و از گناهانشان رهايشان سازم و خداوند آنان را در بهشت جاى دهد».[14]
ضرورت و اهمیت آشنایی با آداب زیارت اربعین
بدیهی است هيچ مساله معنوی نيست مگر اينكه اثر مفيد و سازنده اى در زندگى مردم دارد، و هيچ اعتقاد و ايمان صحيحى پيدا نمى شود مگر اينكه در ساختن يك جامعه اى آباد و آزاد و مستقل و نيرومند سهم به سزايى دارد.[15]
حال آنها كه مسائل اخلاقى و ايمان و مناسک مذهبى و توحيد را از مسائل مادى جدا مى كنند، نه مسائل معنوى را درست شناخته اند و نه مادى را.[16]بلکه وقتی اعتقادات معنوى و روحانى آن چنان در اعماق روح انسان نفوذ كند كه آثارش در وجودش ظاهر گردد، آثار سازنده اين اعتقادات در جامعه بر هيچكس مخفى نخواهد ماند.[17]
در این میان كمترين آشنايى با آداب زيارت ، این حقیقت را آشكار مى سازد، که كرامات و معجزات ائمۀ معصومین(علیهم السلام) و آثار و بركات فراوان مادّى و معنوى كه از جانب آن ارواح مقدّسه نصيب زوّارشان مى شود موجبات توبه و انابه زائران را فراهم خواهد کرد ؛ و زمینه ساز دعا ؛ نیایش ؛ عبوديّت و خضوع در مقابل پروردگار يگانه و بازگشت به سوى اوخواهد بود.[18]
اینگونه است که شناخت آداب زیارت اربعین آثار فوق العاده تربيتى به همراه دارد.[19]به نحوی که باید گفت مسألۀ زیارت اربعین به یک مکتب عالی تربیت تبدیل شده است لذا باید رشد و تعالی زائر را به همراه داشته باشد و افراد پس از زیارت اربعین به رشد و کمال نائل شوند.[20]
با این تفاسیر باید سعى كنيم با رعایت آداب و اعمال زیارت اربعین، چنان حال و هوايى به هنگام زيارت پيدا كنيم كه لذّت بخش ترين لحظات زندگى ما باشد و ما را روز به روز به خدا نزديك تر كند.[21]
احکام و آداب سفر زیارتی
با توجّه به اين كه غالباً رفتن به زيارت، با مسافرتى همراه است به عبارتی زيارت از مصاديق سفر به شمار می آید؛لذا شايسته است زائران از انجام آداب سفر و مقدّمات آن غافل نباشند.[22]
دعا و صدقه در مسافرت
در بعضى از روايات [23] آمده است كه انتخاب بعضى از روزهاى هفته براى مسافرت بهتر است ولى چنانچه انسان سفر خود را با صدقه [24] شروع كند ان شاء الله گرفتار مشكلى نخواهد شد.[25]
لذا قبل از سفر صدقه بدهد كه در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده: «هر زمان امام سجّاد عليه السلام پاى در ركاب مى گذاشت با صدقه دادن در حدّ توان خود، سلامتى را از خداوند عزّوجل طلب مى كرد و هنگام بازگشت از سفر نيز به شكرانه سلامتى سفر به اندازه توان خويش صدقه مى داد و حمد و شكر خدا بجاى مى آورد».[26] و نيز آمده است: صدقه بده و هر روز كه خواستى از منزل خارج شو[27] و اگر چيز ناگوارى به دلت راه پيدا كرد، به اوّلين مسكينى كه برخورد مى كنى صدقه بده سپس حركت كن كه خداوند، خطر را از شما دور مى كند.[28]،[29]
نماز و دعای سفر
بی شک انسان باید با اميدوارى حركت كند و از فال بد زدن پرهیز کند چرا كه از روايات به دست مى آيد آن گونه كه تو تفأل برخود كنى همان برايت پيش مى آيد؛ اگر آسان بگيرى آسان و اگر سخت بگيرى سخت مى شود و اگر آن را چيزى به حساب نياورى مشكلى پيش نمى آيد.[30]
در این بین شایسته است قبل از سفر دو ركعت نماز بخواند و همه چيز خود را به خدا بسپارد و دعا[31] کند و بگويد:«اللَّهُمَّ إِنّي أَسْتَوْدِعُكَ نَفْسي ، وَ أَهْلي ، وَ مالي ، وَ ذُرِّيَّتي ، وَ دُنْياي وَآخِرَتي ، وَ أَمانَتي ، وَ خاتِمَةَ عَمَلي ؛ خداوندا من خودم و خانواده ام و اموالم و فرزندانم و دنيا و آخرتم و سرپرستم و پايان كارم را به تو مى سپارم».[32] به سندهاى معتبر نقل شده است كه: آن نماز و اين دعا بهترين جانشين او بر اهل بيتش است و كسى كه اين دعا را بخواند به آنچه درخواست نموده، مى رسد.[33]،[34]
خواندن آیات و سوره های قرآنی و دعاهای سفر
پس از خروج از خانه، بر در منزل و رو به آن سمتى كه به سوى آن، سفرش را آغاز مى كند، مى ايستد و هر كدام از حمد و آيةالكرسى و فلق و ناس و اخلاص را از پيش رو و جانب راست و چپ مى خواند و سپس مى گويد:«اللَّهُمَّ احْفَظْني ، وَ احْفَظْ ما مَعِىَ، وَ سَلِّمْني ، وَ سَلِّمْ ما مَعِىَ، وَ بَلِّغْني ، وَبَلِّغْ ما مَعِىَ بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَميلِ؛خداوندا مرا و آنچه با من است حفظ كن و مرا و آنچه با من است سالم بدار و مراو هر چه با من است به بهترين صورت به مقصد برسان».[35]،كسى كه چنين كند خداوند او و آنچه همراه اوست را حفظ مى كند و به مقصد مى رساند.[36]،[37]
همراه داشتن تربت امام حسین (علیه السلام) در سفر
شایسته است زائر اربعین حسینی، مقدارى از تربت امام حسين عليه السلام بردارد و بگويد:اللهُمَّ إِنَّ هذِهِ طينَةُ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ...؛خداوندا اين خاك پاك قبر امام حسين عليه السلام است...»،اگر چنين كند به بركت اين كار در پناه خدا خواهد بود.[38]،[39]
دعای امام صادق (علیه السلام) و امام سجاد (علیه السلام)در هنگام سفر
از حضرت صادق عليه السلام منقول است که پس از حركت، در مسير راه بگوید:«اللَّهُمَّ خَلِّ سَبيلَنا، وَ أَحْسِنْ تَسْييرَنا، وَ أَحْسِنْ عافِيَتَنا؛[40]خداوندا راه ما را بگشاى و مسير و توانايى ما را نيكوگردان».[41]
از حضرت امام زين العابدين عليه السلام روایت شده است که در هنگام سفر بگويد: بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، وَمِنَ اللَّهِ وَالَى اللَّهِ، وَفى سَبِيلِ اللَّهِ... ؛[42]به نام خدا و به يارى خدا و از جانب خدا و به سوى خدا و در راه خدا...»[43]
زائران و دعا هنگام سوار شدن بر مرکب(وسیله نقلیه)
زائران وقتى سوار بر مركب میشود بگويند:«سُبْحانَ الّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهْ مُقْرِنينَ؛[44]پاك و منزّه است كسى كه اين را مسخّر ما ساخت وگرنه ما توانايى تسخير آن را نداشتيم».[45]كه اگر چنين كند خودش و مركبش محفوظ مى ماند، تا پياده شود.[46]،[47]
برای در امان ماندن از خطرات سفر چه دعاهایی بخوانیم؟
شایسته است در مواقع احساس خطر، این آیه را تلاوت كند:«رَبِّ أَدْخِلْني مُدْخَلَ صِدْقٍ، وَ أَخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْقٍ، وَاجْعَلْ لي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصيراً؛[48]پروردگارا مرا (در هر كار) با صداقت وارد كن و با صداقت خارج سازو از سوى خود حجّتى يارى كننده برايم قرار ده».همچنين خواندن آيةالكرسى در چنين مواردى بسيار خوب است.[49]،[50]
کمک به نیازمندان در سفر
شایسته است زائران به دوستان و همراهان كمك كنند و در رفع نيازهاى آنان مضايقه ننمايند و حقيقتاً نسبت به آنان متواضع و دوست و مهربان باشند. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است: «مَا اصْطَحَبَ إِثْنانِ إِلَّا كانَ أَعْظَمُهُما أَجْراً وَ أَحَبَّهُما إِلَى اللَّهِ أَرْفَقَهُما لِصاحِبِهِ؛ هرگاه دو نفر با يكديگر همراه شوند آن كس كه بيشتر محبّت و كمك كند نزد خدا محبوب تر و پاداشش بيشتر است».[51]،[52]
مراقبت بر نماز در سفر
زائران باید دقيقاً مراقب انجام نمازهاى واجب باشند كه بسيار مهم است؛ زيرا از كمال غفلت زائر است كه از یک سو براى تقرّب به سوى خدا و رسيدن به ثواب زيارت به سفر مى رود، و از سوی دیگر در مسير راه، نسبت به نماز و شرايط و حدود، و بجا آوردن آن در اوّل وقت، بى مبالاتى و بى توجّهى داشته باشد؛ در حالى كه از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: «نماز فريضه از بيست حجّ (مستحبّ) بهتر است».[53]،[54]
تسبیحات اربعه در سفر
گفتنی است زائران بعد از نمازهاى قصر اگر وقت دارند سى مرتبه تسبيحات اربعه را فراموش نكنند كه روى آن تأكيد شده است.[55]،[56]
زائران اربعین حسینی و لزوم رعایت جوانب احتیاط در سفر
ناگفته پيداست آنچه درباره دعا و صدقات براى حفظ جان و مال و خانواده بیان شد به اين معنا نيست كه انسان احتياط را از دست دهد و مراقبت هاى لازم را براى حفظ خويش و اموالش انجام ندهد؛ بلكه مقصود اين است: هر چه براى حفظ خود و اموال خويش در توان دارد انجام دهد و بقيّه را به خدا بسپارد چرا كه در روايت آمده است دعاى افراد سهل انگار مستجاب نمى شود.[57]
بنابراين، بايد در جادّه هاى خطرناك قدم نگذارد؛ خصوصاً در رانندگى امورى را كه براى ايمنى توصيه شده است فراموش نكند، از سرعت غير مجاز بپرهيزد، با احتياط حركت كند و وسايل لازم را در سفر زیارتی اربعین حسینی با خود بردارد.[58]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت زائران اربعین حسینی مشمول روايت زيبای پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله هستند که فرمودند:[59]«انَّ لِرَبِّكُمْ فى ايَّامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ الا فَتَعَرَّضُوا لَها؛ در دوران زندگى شما نسيم هاى موافقى مى وزد، خود را درمعرض آن قرار دهيد».[60]،[61]و در حديث مشابهى به جاى «فَتَعَرَّضُوا لَها»، «فَتَرَصَّدُوا لَها»[62] آمده است، يعنى در كمين آن لحظات باشيد، و آن را از دست ندهيد، و به بهترين صورت از آن استفاده كنيد.[63]
حال که عاشقان اربعین حسینی در مسير وزش نسيم رحمت الهى قرار گرفته اند، شایسته است با تعمق و تلاش برای آشنایی و شناخت هر چه بیشتر آداب و اعمال زیارت اربعین امام حسین(علیه السلام)، از اين فرصت مناسب به بهترين وجه استفاده كنند تا بعداً افسوس نخورند.[64]
[1] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص101.
[2] كليات مفاتيح نوين ؛ ص609.
[3] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 1 ؛ ص502.
[4] همان ؛ ج 15 ؛ ص101.
[5] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص637.
[6] همان ؛ ص635.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرعامل بنیاد بین المللی غدیر و اعضای ستاد بازسازی غدیر ؛6/6/1396.
[8] بحارالانوار؛ ج 97؛ ص 116؛ ح 1 ، عيون اخبارالرضا؛ ج 2؛ ص 260؛ ح 24.
[9] كليات مفاتيح نوين ؛ ص209.
[10] همان ؛ ص209.
[11] بحارالانوار؛ ج 97؛ ص 119؛ ح 18 به نقل از كامل الزيارات؛ ص 160؛ ح 14؛ باب 65.
[12] كليات مفاتيح نوين؛ ص 210.
[13] بحارالانوار؛ ج 97؛ ص 118؛ ح 11 به نقل از كامل الزيارات؛ ص 58؛ح 6؛ ب 16.
[14] كليات مفاتيح نوين، ص: 210.
[15] تفسير نمونه ؛ ج 9 ؛ ص132.
[16] همان؛ ص 133.
[17] همان.
[18] كليات مفاتيح نوين ؛ ص209.
[19] همان.
[20]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛26/8/1395.
[21] كليات مفاتيح نوين ؛ ص27.
[22] ر.ک: بحارالانوار؛ ج 97، كتاب المزار؛ص 101 به بعد ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ابواب آداب سفر از كتاب الحجّ؛ ص 248 به بعد.
[23] ر.ک: كافى؛ ج 8؛ ص 143؛ ح 109 ؛ ص 275؛ ح 416 ، خصال صدوق؛ ج 2؛ ص 385؛ ح 67 ؛ ص 386؛ ح 69 ؛ ص 388؛ ح 78 ؛ ص 393؛ ح 95 ؛ بحارالانوار؛ج 56؛ ص 35 ؛ ج 97؛ ص 102 ، فقيه؛ ج 1؛ ص 424؛ ح 1252 ، ج 2؛ ص 266 و 267.
[24] كافى؛ ج 4؛ ص 283؛ ح 4.
[25] كليات مفاتيح نوين ؛ ص211.
[26] فقيه؛ ج 2؛ ص 270؛ ح 2408 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ب 15 از ابواب سفر؛ ح 5.
[27] كافى؛ ج 4؛ ص 283؛ ح 4 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ب 15 از ابواب سفر؛ ح 1.
[28] محاسن؛ ج 2؛ ص 349؛ح 26 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ب 15 از ابواب سفر؛ ح 3.
[29] كليات مفاتيح نوين ؛ ص212.
[30] كافى؛ ج 8؛ ص 197 و 198؛ ح 235 و 236 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ب 8 از ابواب سفر؛ ح 2 و 3.
[31] ر.ک: وسائل الشيعه؛ ج 11؛ ب 15 از ابواب سفر.
[32] كليات مفاتيح نوين ؛ ص212.
[33] كافى؛ ج 4؛ ص 283؛ح 1 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ب 18 از ابواب سفر؛ ح 1.
[34] كليات مفاتيح نوين ؛ ص212.
[35] همان.
[36] كافى؛ ج 2؛ ص 543؛ ح 11 ، وسائل الشيعه؛ ج 8؛ ب 19 از ابواب سفر؛ ح 1.
[37] كليات مفاتيح نوين؛ ص 213.
[38] كامل الزيارات؛ ص 283؛ ح 10؛ ب 93.
[39] كليات مفاتيح نوين ؛ ص212.
[40] كافى؛ ج 4؛ ص 287؛ ح 1.
[41] كليات مفاتيح نوين ؛ ص213.
[42] بحارالانوار؛ ج 73؛ ص 258؛ح 52.
[43] كليات مفاتيح نوين ؛ ص213.
[44] سوره زخرف؛ آيه 13.
[45] كليات مفاتيح نوين ؛ ص214.
[46] ر.ک: كافى؛ ج 6؛ ص 540؛ ح 17.
[47] كليات مفاتيح نوين ؛ ص214.
[48]سوره اسراء؛ آیۀ80.
[49] محاسن؛ ج 2؛ ص 367؛ ح 118.
[50] كليات مفاتيح نوين ؛ ص214.
[51] فقيه؛ ج 2؛ ص 278؛ ح 2437 ، وسائل الشيعه؛ج 8؛ ب 31 از ابواب سفر؛ح 2.
[52] كليات مفاتيح نوين؛ ص 215.
[53] كافى؛ ج 3؛ ص 265؛ ح 7.
[54] كليات مفاتيح نوين ؛ ص215.
[55] تهذيب؛ ج 3؛ص 230؛ح 103.
[56] كليات مفاتيح نوين ؛ ص215.
[57] همان.
[58] همان.
[59] همراه زائران قم و جمكران ؛ ص14.
[60] بحارالانوار؛ ج 71؛ ص 221.
[61] همراه زائران قم و جمكران ؛ ص14.
[62] بحارالانوار؛ ج 77؛ ص 166.
[63] همراه زائران قم و جمكران ؛ ص14.
[64] همان؛ ص15.
منبع: پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دامت برکاته -« 1396/08/11 »
