يكي از مسائلي كه از ديرباز در ميان مسلمانان مطرح بوده و گاه چالشي فكري و اجتماعي محسوب مي شده، مسئله حضور زنان در مسجد و عرصه هاي اجتماعي است. برخي مانع حضور زنان در عرصه هاي اجتماعي و از جمله حضور در مساجد مي شدند و بعضي ديگر آن را تجويز مي كردند و در اين مورد براي زنان نيز شاني مساوي با مردان در نظر مي گرفتند. آنچه امروز مي تواند براي زنان مؤمن و متعهد ما الگوي حقيقي و راهگشاي فكري و عملي باشد، سيره و سخن پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و پيشوايان معصوم عليهم السلام است. مسئله حضور زنان در صحنه هاي اجتماعي و از جمله حضور در مسجد از مسائل مورد ابتلا در عصر معصومين بوده و آن انسانهاي الهي رهنمودهاي ويژه اي در اين مورد داشته اند.
در اين مقاله كوشش شده است به صورت مختصر مسئله حضور زنان در خانه هاي خدا با عنايت به سيره و سخن معصومين عليهم السلام تبيين گردد.
تاريخچه حضور زنان در مسجد
الف) در زمان رسول خداصلي الله عليه وآله
جامعه نبوي از آغاز ظهور، شاهد حضور بانوان در عرصه هاي گوناگون زندگي بوده است و زنان آن روزگار در صحنه هايي حضورشان به لحاظ سياسي و غيره، مؤثر مي افتاده، همپاي مردان به تلاش و كوشش مشغول بوده اند. حضور حضرت خديجه عليها السلام در مسجد الحرام، پيش از تشرف به اسلام نمونه اي از اين حضور است.
ابويحيي بن عفيف از جدش عفيف كه تاجر مشهوري بوده نقل مي كند: وقتي پاي به مسجد الحرام نهادم، با منظره اي شگفت روبرو شدم؛ سه نفر را ديدم كه در حال نماز خواندن بودند. از ابن عباس پرسيدم، اينان كيستند؟ او گفت: نفر نخست كسي است كه ادعاي نبوت دارد و مرد پشت سرش، علي بن ابي طالب عليهما السلام است و آن زن نيز همسر محمدصلي الله عليه وآله؛ خديجه عليها السلام است. و غير از اينها كسي را بر اين آيين سراغ ندارم. 1
اين روند بعد از شكل گيري جامعه مسلمين در مدينه نيز دنبال شد و بانوان همواره براي اقامه نماز در مساجد حاضر مي شدند.
اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمايد: كن النساء يصلين مع النبي صلي الله عليه وآله؛ 2 زنان با پيامبر نماز را به جاي مي آوردند.
از روايات ديگري نيز حضور زنان در نماز جماعت استفاده مي شود؛ آنجا كه روايات درباره توجه ويژه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله نسبت به كودكان حتي در نماز جماعت سخن مي گويند. در ذيل دو نمونه از اين روايات نقل مي شود.
امام صادق عليه السلام فرمودند: كان رسول الله صلي الله عليه وآله يسمع صوت الصبي وهو يبكي وهو في الصلاة فيخفف الصلاة ان تعبر امه فتصير اليه؛ 3 رسول خداصلي الله عليه وآله صداي بچه را مي شنيد كه گريه مي كرد و او در نماز بود، پس نماز را سبك مي كرد تا مادرش به سوي او رود.
همچنين نقل شده است كه روزي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله، نماز صبح را با كوتاهترين سوره خواند. اصحاب از او پرسيدند: اي رسول خدا! چه شد كه چنين سريع نماز را تمام كرديد؟ فرمود: اني سمعت صوت صبي في صف النساء؛ 4 من در صف زنان صداي كودكي را شنيدم.
حضور زنان در مسجد به مرور گسترده تر شد تا جايي كه مسئله اختلاط زن و مرد و... پيش آمد و پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله دري را مخصوص ورود و خروج آنان قرار داد. 5
درباره زنان پيامبر نيز وضع به همين صورت بود. از سنتهاي آن حضرت اين بود كه همراه با همسرانش در مسجد معتكف مي شد.
حضور زنان از منظر پيامبرصلي الله عليه وآله
دوران ده ساله مدينه، فرصت كافي براي شكل گيري نهادهاي اجتماعي و رفتارهاي مطلوب ديني بود. در طي اين دوره موضوع حضور زنان در مساجد نيز از همين دست موضوعاتي است كه شكل گرفته و جايگاه مطلوب خود را يافته است. روايات و گزارشهايي كه درباره ديدگاه پيامبر نسبت به حضور زنان در مساجد - در اين دوره - ثبت شده، در عنوانهاي زير قابل طرح است:
1 - اختصاص زماني براي پاسخگويي به آنان
آن حضرت علاوه بر تاييد حضور بانوان، پس از نماز، به آنان سركشي كرده و با آنان سخن مي گفت. آن حضرت در جلسات عمومي به پرسشهاي آنان پاسخ مي داد و برخي از بانوان را كه تقاضاي وقت خصوصي مي كردند مي پذيرفت. نقل شده است، زنان مي گفتند: لقد غلبنا عليك الرجال فاجعل لنا يوما وقد فعل رسول الله ذلك؛ 6 شما را مردان احاطه كرده اند. روزي را هم براي ما اختصاص بده. و رسول خدا چنين كرد.
2 - نهي از ممانعت توسط مردان
با وجود توصيه ها و تشويقهاي پيامبر براي حضور بانوان در مسجد، برخي به دلايل متعددي مانع از حضور آنان در اين مكان مي شدند. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در مقابل اين رفتار نيز مي ايستاد و آنان را از اين كار نهي مي كرد و گاهي براي مخالفين راه حلهايي پيشنهاد مي نمود. برخي از سخنان پيامبر گرامي كه در كتب روايي و تاريخي ثبت شده، چنين است:
اذا استاذنت احدكم امراته الي المسجد فلا يمنعها؛ 7 هرگاه همسر يكي از شما براي رفتن به مسجد اجازه خواست، مانع او نشويد.
لا تمنعوا النساء حظوظهن من المساجد اذا استاذنوكم؛ 8 هنگامي كه زنان از شما اذن رفتن به مسجد خواستند، مانع بهره بردن آنان از مسجدها نشويد.
گاهي هم امر مي كرد كه به زنان اجازه دهيد شبها در نماز حاضر شوند. دليل اين امر شايد شناخته نشدن بانوان در شب بود كه موجب دور ماندن آنان از مزاحمتها مي شد و شايد هم مردم از حضور زنان در روز مانع نمي شدند وليكن شبها ممانعت مي كردند كه پيامبرصلي الله عليه وآله امر به رفع ممانعت كرده اند. دومين روايتي كه در ذيل نقل مي شود احتمال دوم را تاييد مي كند.
قال رسول الله صلي الله عليه وآله: ائذنوا للنساء باليل الي المساجد؛ 9 به زنان اجازه دهيد، شبها به مسجدها بروند.
يا در تعبير ديگر: اذا استاذنكم نساءكم باليل الي المسجد فاذنوا لهن؛ 10 هرگاه زنانتان شب هنگام، براي رفتن به مسجد اجازه خواستند، به آنها اجازه دهيد.
ب) عصر ائمه عليهم السلام
در دوره ائمه عليهم السلام نيز بانوان همواره مشتاق حضور در مسجد بودند و براي اعمال عبادي به خانه هاي خدا رو مي آوردند. همچنين براي مبارزات سياسي و مذهبي نيز از مسجد استفاده مي شده است. نمونه والاي آن را مي توان در حضور حضرت زهراعليها السلام در مسجد و ايراد خطبه فدك ديد كه آن حضرت از ولايت علي عليه السلام نيز حمايت كرد. 11
شرايط و آداب حضور
گفته شد كه اسلام خواهان انزواي زنان نيست و در حيات اجتماعي؛ از جمله حضور در مساجد براي آنان حقي قايل است: لا تمنعوا حظوظهن عن المساجد. موضوع شركت مساوي براي مرد و زن در مواردي مانند حج كه واجب است و حتي شوهر نيز نمي تواند مانع از چنين حضوري گردد و همينطور در بخشهايي مانند ضرورت تعليم مرد و زن، اجازه حضور در تشييع جنازه يا حضور در جهاد دفاعي با ضوابط خاصي كه عنوان شده است، همگي حكايت از طرفداري اسلام از حضور سالم زنان صالح در عرصه هاي اجتماعي دارد.
اين موضوع در فقه اسلامي نيز جايگاه خاصي به خود، اختصاص داده است. براي زنان رواست كه در مجالس عزا، اداي حقوق مردم، يا تشييع جنازه، بيرون روند و در اين كارها شركت كنند؛ همان گونه كه حضرت فاطمه عليها السلام و زنان ائمه اطهارعليهم السلام، در آنها شركت مي كردند. 12
البته ناگفته پيداست، حضور زنان در عرصه هاي ياد شده نيز همانند ساير موضوعاتي كه مد نظر اسلام بوده داراي آداب و مقررات ويژه اي است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و ائمه هدي عليهم السلام بر آنها تاكيد كرده اند:
1. مسئله حجاب
لزوم پوشش براي زنان، در برابر مردان بيگانه، مورد تاكيد اسلام است و قرآن كريم نيز به اين موضوع صراحت دارد: قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم ويحفظوا فروجهم ذ لك ازكي لهم ان الله خبير بما يصنعون وقل للمؤمنات يغضضن من ابصارهن ويحفظن فروجهن ولايبدين زينتهن الا ما ظهر منها وليضربن بخمرهن علي جيوبهن ولايبدين زينتهن الا لبعولتهن ؛ 13 [اي رسول!] به مردان مؤمن بگو كه چشمان خويش فرو گيرند و شرم گاههاي خود را بپوشانند. اين برايشان پاكيزه تر است. و البته خدا به آنچه انجام مي دهند، كاملا آگاه است و به زنان مؤمن بگو چشمها را [از نگاه ناروا] بپوشانند و اندامشان را [از عمل زشت] محفوظ دارند و زينت خود را - جز آنچه قهرا ظاهر مي شود - آشكار نسازند. و [اطراف] روسريهاي خود را بر سينه خود افكنند، و زينت خود را جز براي شوهرانشان آشكار نسازند.
بر اين اساس، پوشش اسلامي براي زنان - در همه حال - واجب شده است و هر آنچه به اين پوشش آسيب رساند بايد رفع شود.
در قرآن، آيه ديگري كه با آن مسئله حجاب مطرح مي گردد، آيه زير است: يا ايها النبي قل لازواجك وبناتك ونساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذ لك ادني ان يعرفن فلا يؤذين وكان الله غفورا رحيما؛ 14 اي پيامبر! به همسران و دختران خود و زنان مؤمن بگو كه چادرها (يا مقنعه هاي) خود را فراگير بپوشند. اين كار براي اينكه شناخته نشوند و مورد اذيت قرار نگيرند، مناسبتر است و خدا آمرزنده و مهربان است.
در تفسير قمي، در ذيل آيه شريفه، آمده است: سبب نزول اين آيه آن بود كه زنان به مسجد حاضر مي شدند و نماز را به امامت رسول الله به جاي مي آوردند، ولي شب هنگام كه به نماز مغرب و عشا مي رفتند، برخي از جوانان بر سر راه آنان مي نشستند و آنان را مورد آزار و تعرض قرار مي دادند. آنگاه خداوند اين آيه را نازل فرمود. 15
پس از نزول اين آيه، زنان براي خروج از خانه، لباس سياه و بلند مي پوشيدند. 16
2. پرهيز از اختلاط
حضور زنان در مسجد، توفيقي الهي براي آنان و بهره بردن از حقي است كه دين اسلام براي اين طيف در نظر گرفته است؛ با اين حال، زن به مقتضاي طبيعت خود، آنگاه كه در جامعه ظاهر مي شود، مورد توجه قرار مي گيرد. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مي فرمود: المراة عورة فاذا اخرجت استشرقها الشيطان؛ زن اندامي شهوت انگيز دارد. همين كه خارج شد، شيطان او را احاطه مي كند. 17
با اين وصف، آنان موظف هستند، در اداي اين عمل مذهبي، مراقب آسيبهاي وارده باشند. سيره و روش پيامبر در توجه به اين مسئله آموزنده است. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله دستور داد در رفت و آمدها، مسير زنان و مردان جدا شود. 18
و نيز شبها، وقتي كه نماز تمام مي شد، مي فرمود مردها، بعد از زنها خارج شوند 19 . در كتاب كافي نيز آمده است كه حضرت فرمود: مردان از وسط و زنان از كنار كوچه بروند. 20 اين مسئله در سنن ابي داود نيز به گونه ديگري آمده است: روزي پيامبر در بيرون مسجد بود كه ديد، مردان و زنان، از مسجد با هم بيرون مي آيند. پس رو به زنها كرد و فرمود: بهتر است صبر كنيد، و پس از رفتن مردان برويد. 21
روايات ياد شده، اساس و مبناي ناصواب شمردن اختلاط زن و مرد، از نظر برخي از فقهاست. آيت الله سيد محمد كاظم طباطبايي رحمه الله مي نويسد: يكره اختلاط الرجال بالنساء الا للعجائز؛ 22 اختلاط زنان با مردان، جز براي پيرزنان مكروه است.
در حقيقت اين احاديث نشان مي دهد، رسول خدا متوجه آسيبهاي خروج زنان از منزل بوده است. وي بر خلاف خلفايي كه بعدها آمده و با پاك كردن صورت مسئله و دستور به عدم خروج، راه آسان را برگزيدند، همواره در تربيت جامعه كوشيده و با تعيين شرايط، جلوي آسيبها را تا حد ممكن گرفته است. اين غير از شيوه اي بود كه حاكمان ناصالح و برخي ناآشنايان به احكام اسلام حقيقي انتخاب كرده اند. در همين باره از عايشه نقل است كه: لو ادرك رسول الله ما احدث للنساء لمنعهن من الخروج؛ 23 اگر رسول خدا مي دانست، چه بر سر زنان مي آيد، حتما خارج شدن آنها را [از خانه] منع مي كرد. اين روايت، در حقيقت تئوري و نظريه همان عملكردي است كه حكام ناصالح پيش گرفتند.
از اقدامات ترميمي پيامبر، علاوه بر توصيه هاي فوق، مي توان به موضوع جداسازي و تفكيك درهاي ورودي مسجد نيز توجه كرد. 24
3. پرهيز از جلب توجه
زنان بايد از اموري كه موجب جلب توجه نامحرمان مي شود پرهيز كنند. در حقيقت اين در پي همان اصل كلي حفظ كرامت و شخصيت زن است كه اسلام به عنوان گوهري گرانبها به آن اهميت مي دهد. همسر ابن مسعود مي گويد: رسول خداصلي الله عليه وآله به ما مي فرمود: اذا شهدت احداكن المسجد فلا تمس طيبا؛ 25 وقتي يكي از شما به مسجد مي آيد، از بوي خوش استفاده نكند. پرهيز از جلب توجه نامحرمان، نه تنها براي مسجد، بلكه شامل تمام اجتماعات مختلفي است كه در آن، امكان حضور براي زنان وجود دارد. چنانچه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرموده است: المراة اذا خرجت من باب دارها متزينة متعطرة والزوج بذلك راض يبني لزوجها لكل قدم بيت في النار؛ 26 هر زني كه خود را بيارايد و خوشبو كند و از منزل خارج شود؛ در حالي كه شوهرش به اين كار راضي باشد، هر قدمي [كه زن برمي دارد،] براي شوهرش خانه اي در دوزخ بنا خواهد شد.
آن حضرت در برخورد با يكي از بانوان عطر فروش (حولاء) فرمود: اي حولاء! زينت خود را براي غير همسرت آشكار مكن. اي حولا! بر زن جايز نيست كه زيباييها و پاهاي خود را براي مردي غير از شوهرش آشكار كند كه اگر چنين كرد، هميشه در نفرين و خشم و كينه الهي و فرشتگان خواهد بود و در قيامت براي او عذاب دردناك فراهم است. 27
جلب توجه، نحوه راه رفتن در رفت و آمدها را نيز شامل مي شد كه بايد نحوه حركت در راه رفتن عادي و خالي از تحريك ديگران باشد.
4. چشم پوشي از محرمات
بر پايه فرهنگ قرآني، همانگونه كه مردان بايد در مقابل نامحرم چشم فروبندند، زنان نيز بايد در موارد لازم، چشم فروبسته و از نگاه كردن به آنچه حرام است، بپرهيزند.
اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمود: كن النساء يصلين مع النبي صلي الله عليه وآله وكن يؤمرن ان لايرفعن رؤوسهن قبل الرجال لضيق الازر؛ 28 زنان نماز را با پيامبرصلي الله عليه وآله به جاي مي آوردند و چون لباس مردان كوتاه بود، به زنان دستور داده شده بود كه قبل از مردان سر از سجده برندارند.
اين مشكل، با ايجاد پرده و پوشش بين زنان و مردان - در نمازها - رفع شد، ولي چيزي كه مد نظر شرع بوده، اين است كه بانوان در وقت حضور در مسجد، بايد از هر رفتاري كه موجب خدشه به حيا، عفت و روحيه پاك آنان شود، پرهيز كنند.
توضيح روايات منع
در مقابل آسيبهايي كه ممكن است براي حضور زنان در مسجد پيش آيد، اقدامات ترميمي و اصلاحي عنوان شد و بر خلاف برخي كه اصل را در حذف حضور زنان مي دانستند، با استناد به روايات، جايز بودن حضور زنان در مساجد روشن گرديد. اما در عين حال با وجود اين روايات، در طول تاريخ شاهد آن بوده ايم كه برخلاف سيره پيامبر و ائمه، گروهي همواره بر منع حضور زنان در مسجد اصرار ورزيده و در آن به روايات متعددي استناد كرده اند. برخي از احاديث مورد استناد چنين است:
1. شيخ طوسي در تهذيب، به نقل از يونس بن ظبيان از امام صادق عليه السلام روايت مي كند: خير مساجد نساءكم البيوت؛ 29 بهترين مسجدهاي زنهاي شما خانه هاست.
2. شيخ صدوق در من لا يحضره الفقيه از هشام بن سالم نقل مي كند كه امام صادق عليه السلام فرمود: صلاة المرئة في مخدعها افضل من صلاتها في بيتها وصلاتها في بيتها افضل من صلاتها في الدار؛ 30 نماز زن در پستو [ي خانه] اش بهتر از نماز او در خانه اش مي باشد و نماز او در خانه اش بهتر از نماز او در اين خانه (مسجد) است.
در پاسخ استدال به چنين رواياتي بايد گفت:
الف) روايت اول به دليل وجود يونس بن ظبيان كه نجاشي و شيخ طوسي او را تضعيف كرده اند، ضعف سند دارد. 31
ب) با اين حال، در دلالت هر دو روايت، احتمالات متعددي داده شده است كه جملگي بر حمل روايت بر غير معناي ظاهري آن است. از جمله اينكه:
1. زن در حال نماز نبايد در تيررس ديد نامحرم قرار گيرد و اگر بتواند خود را از نامحرم محفوظ دارد، از نظر علما از جمله امام خميني رحمه الله حضور او براي نماز در مسجد جايز شمرده شده است: اگر بتوانند كاملا خود را از نامحرم حفظ كنند، بهتر است در مسجد نماز بخوانند. 32
2. روايتها مربوط به دوره اي است كه براي بانوان ناامني يا موانعي وجود داشته باشد.
3. روايتها ناظر به زماني است كه شوهران اجازه ندهند.
ج) روايات فراواني در مقابل اين روايات موجود است كه اين دو دسته روايات قابل جمع هستند؛ در جائيكه مشكل خاصي وجود ندارد اولويت با حضور در مسجد است و در زمانيكه امنيت براي زنان نيست و يا آسيبهاي اخلاقي - اجتماعي مطرح است نماز در منزل اولويت مي يابد. و اگر بنا بود حضور زن در مسجد ممنوع باشد، فصل ويژه اي به منع از حضور، اختصاص مي يافت، نه اينكه شاهد رواياتي باشيم كه آداب و شرايط حضور زنان در مسجد را شرح مي دهند.
د) علاوه بر آنچه گفتيم، فهم فقها نيز خلاف ممنوعيت بطور مطلق است. برخي از آنان مي نويسند:
1. اذن شوهر براي رفتن به مسجد شرط نيست.
2. گرچه نماز زن در خانه مستحب است، لكن اولي حضور در مسجد است.
3. حضور زنان در مسجد از باب مقدمه واجب، واجب است. 33
وظايف مبلغان و متوليان مساجد
با توجه به آنچه گفته شد، روشن مي شود كه مبلغ و امام جماعت مسجد، همان وظايفي را كه در قبال مردان نمازخوان دارند، بايد در برابر بانوان نمازگزار نيز به خوبي و شايستگي انجام دهند، تا هدف تبليغ در اين قشر از مخاطبان نيز برآورده شود. برخي از اين وظايف را مي توان در سه بعد خلاصه كرد:
1. مسئوليتها:
همان گونه كه مردان در امور مسجد، مسئوليتهايي را مي پذيرند، بهتر است به بانوان نيز به تناسب وضعيت و شرايط عرفي و شرعي، مسئوليتهايي در كنترل بخش بانوان و برنامه هاي تبليغي آنان به تناسب توانائيشان واگذار شود، مانند سپردن امور نظافت و غبار روبي به آنان و اداره قسمت بانوان.
2. امكانات:
در اين بعد نيز بايد نيازهاي زنان لحاظ شود، مانند ايجاد مهد كودك؛ چنانچه در مسجد النبي نيز روضة الصبيان وجود داشته است، در معرض ديد بودن منبر براي بانوان، استفاده از فضاهاي مناسب و راحت براي نماز بانوان و....
3. شئون و شخصيت:
مبلغ و متوليان مسجد به گونه اي بايد رفتار كنند كه به حريم و شخصيت زنان توهين نشود و آنان احساس تبعيض و تحقير ننمايند. مبلغ بايد مباحثي را مطرح كند كه زنان نيز مورد خطاب باشند و متوليان، از اختصاص دادن جاهاي نامناسب، مانند بالكن كه به دليل داشتن راه پله موجب اذيت شدن بانوان است، پرهيز كنند و در يكي از دو سمت راست يا چپ مردان براي آنان جايي مناسب در نظر گيرند و در پذيراييها و امور تداركاتي و تاسيساتي (فرش، تهويه، نور و) ... از اعمال تبعيض پرهيز كنند.
پي نوشت:
1) اسد الغابة، ج 3، ص 414؛ خصائص اميرالمؤمنين، ص 45.
2) وسائل الشيعة، ج 5، ص 213.
3) همان، ص 47.
4) المسند الجامع، ج 6، ص 237.
5) احكام المساجد، ج 2، ص 93.
6) فتح الباري، ج 1، ص 195.
7) صحيح مسلم، ج 4، ص 161؛ مستدرك الوسايل، ج 3، ص 446؛ صحيح بخاري، ج 2، ص 406، باب 555 تا 558.
8) صحيح مسلم، ج 4، ص 161.
9) احكام المساجد، ج 2، ص 92.
10) همان، ص 91.
11) الاحتجاج، ج 1، ص 134.
12) وسائل الشيعه، ج 1، ص 376.
13) نور/30 و 31.
14) احزاب/59.
15) الميزان، ج 16، ص 344.
16) همان.
17) وسائل الشيعه، ج 14، ص 114.
18) سنن ابي داوود، ج 1، ص 156.
19) همان.
20) كافي، ج 5، ص 518.
21) سنن ابي داوود، ج 2، ص 658.
22) عروة الوثقي، كتاب النكاح، فصل اول، مساله 49، ص 607.
23) احكام المساجد، ج 2، ص 94.
24) همان، ص 93.
25) صحيح مسلم، ج 4، ص 162.
26) بحارالانوار، ج 3، ص 249.
27) مستدرك الوسايل، ج 14، ص 242.
28) وسائل الشيعه، ج 5، ص 413، باب 23 (ابواب صلاة الجماعة) .
29) تهذيب الاحكام، شيخ طوسي، ج 3، ص 252؛ فقيه، ج 1، ص 238 و 374.
30) من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 259.
31) رجال نجاشي، ص 448؛ اختيار معرفة الرجال، ص 209.
32) رساله فارسي امام، مسئله 894.
33) رساله آيت الله فاضل لنكراني، مسئله 911؛ رساله آيت الله مكارم شيرازي، مسئله 817.
