پايگاه اطلاع رساني معاونت فرهنگي تربيتي مركز آموزش هاي غيرحضوري

پاسخ تفصیلی: بى شک نخستین مدرسه هر انسانى دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در همین جا است که نخستین درسهاى فضیلت یا رذیلت را مى آموزد. و اگر مفهوم تربیت را اعم از «تکوینى» و «تشریعى» در نظر بگیریم نخستین مدرسه، رحم مادر و صلب پدر است که آثار خود را بطور غیر مستقیم در وجود فرزند مى گذارد، و زمینه ها را براى فضیلت و رذیلت آماده مى سازد.
در احادیث اسلامى تعبیرات بسیار لطیف و دقیقى در این قسمت وارد شده که به بخشى از آن ذیلاً اشاره مى شود:
1 ـ امام على(علیه السلام) فرمود: «حُسْنُ الاخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الاعْراقِ»؛ (اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثتهاى پسندیده انسان [از پدر و مادر] است).(1)
به همین دلیل در خانواده هاى پاک و با فضیلت غالباً فرزندانى با فضیلت پرورش مى یابند و بعکس افراد شرور غالباً در خانواده هاى شرور و آلوده اند.
2 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «عَلَیْکُمْ فى طَلَبِ الْحَوائِجِ بِشَرافِ النُّفُوسِ وَ ذَوِى الاُْصوُلِ الطَیِّبَهِ فاِنَّها عِنْدَهُمْ اَقْضى وَهِىَ لَدَیْهِمْ اَزْکى»؛ (در طلب حوائج به سراغ مردم شریف النّفس که در خانواده هاى پاک و اصیل پرورش یافته اند بروید، چرا که نیازمندیها نزد آنها بهتر انجام مى شود و پاکیزه تر صورت مى گیرد!).(2)
3 ـ در عهد نامه مالک اشتردر توصیه اى که امام على (علیه السلام) به مالک درباره انتخاب افسران لایق براى ارتش اسلام مى کند، چنین مى خوانیم: «ثُمَّ الْصَقْ بِذَوى الْمُروُءاتِ وَالاحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُیُوتاتِ الصالِحَهِ وَالسَّوابِقِ الْحَسَنَهِ ثُمَّ اَهْلَ النَّجَدَهِ وَ الشُّجاعَهِ وَالسَّخاءِ وَ السَّماحَهِ فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ»؛ (سپس پیوند خود را با شخصیّتهاى اصیل و خانواده هاى صالح و خوش سابقه برقرار ساز و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و بزرگوار، چرا که آنها کانون فضیلت و مرکز نیکى هستند).(3)
4 ـ تـاثیر پدر و یا مادر آلـوده در شخـصیّت اخلاقى فرزندان تا آن اندازه است که در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَیـُّما اِمْراَه اَطاعَتْ زَوْجَها وَ هوَ شارِبُ الْخَمْرِ، کانَ لَها مِنَ الْخَطایا بِعَدَدِ نُجُوُمِ السَّماءِ، وَ کُلُّ مَوْلوُد یَلِدُ مِنْهُ فَهُوَ نَجسٌ»؛ (هر زنى اطاعت از همسرش کند در حالى که او شراب نوشیده [و با او همبستر شود] به عدد ستارگان آسمان مرتکب گناه شده است و فرزندى که از او متولّد مى شود آلوده خواهد بود!).(4)
در روایات متعدد دیگرى نیز از قبول خواستگارى مرد شراب خوار و بد اخلاق و آلوده نهى شده است.(5)
5 ـ تاثیر تربیت پدر و مادر در فرزندان تا آن پایه است که در حدیث مشهور نبوى آمده است: «کُلُّ مَوْلُود یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَهِ حتّى یَکُونَ اَبَواهُ هُمَا اللَّذانِ یُهَوِّدانِهِ وَ یُنَصِّرانِهِ»؛ (هر نوزادى بر فطرت پاک توحید[و اسلام] متولّد مى شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند).(6)
جائى که تربیت خانوادگى، ایمان و عقیده را دگرگون سازد چگونه ممکن است در اخلاق اثر نگذارد؟
6 ـ همین امر سبب شده است که مساله تربیت فرزندان به عنوان یکى از اساسى ترین حقوق آنها بر پدر و مادر شمرده شود؛ در حدیث نبوى(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ اَنْ یُحْسِنَ اِسْمَهُ وَ یُحسِنَ اَدَبَهُ»؛ (حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکى بر او بگذارد و او را بخوبى تربیت کند).(7)
روشن است نامها آثار تلقینى بسیار موثّرى در روحیّه فرزندان دارد؛ نام شخصیّتهاى بزرگ و پیشگامان تقواو فضیلت، انسان را به آنها نزدیک مى کند، و نام سردمداران فجور و رذیلت، انسان را به سوى آنها مى کشاند؛ در اسلام حتّى از این مساله ظریف روانى غفلت نشده و فصل مبسوطى درباره نامهاى خوب و نامهاى بد در کتب حدیث آمده است.(8)
7 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ اَفْضَلَ مِنْ اَدَب حَسَن»؛ (بهترین بخششى یا میراثى که پدر براى فرزندش مى گذارد، همان ادب و تربیت نیک است).(9)
8 ـ امام سجّاد علىّ بن الحسین(علیه السلام) در همین زمینه تعبیر رسائى فرموده است مى فرماید: «وَاِنَّکَ مَسُوُولٌ عَمّا وَلِّیْتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الاَْدَبِ وَ الدَّلالَهِ عَلى رَبّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَعُونَه لَهُ عَلى طاعَتِهِ»؛ (تو در برابر آنچه ولایتش برعهده تو گذارده شده است [از خانواده و فرزندان] مسوول هستى نسبت به تربیت نیکوى آنها و هدایت به سوى پروردگار و اعانت او بر اطاعتش).(10)
9 ـ امیرمومنان على(علیه السلام) در یکى از کلمات خود تعبیرى دارد که نشان مى دهد خُلق و خوى پدران میراثى است که به فرزندان مى رسد؛ مى فرماید: «خَیْرُ ما وَرَّثَ الاْباءُ اَلاَْبْناءَ اَلاَْدَبَ»؛ (بهترین چیزى که پدران براى فرزندان خود به ارث مى نهند ادب و تربیت صحیح و فضائل اخلاقى است).(11)
10 ـ این بحث را با سخن دیگرى از امام على(علیه السلام) در نهج البلاغه پایان مى دهیم:
امام(علیه السلام) به هنگام شرح شخصیّت و بیان موقعیّت خود براى ناآگاهانى که او را با دیگران مقایسه مى کردند مى فرماید: «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعى مِنْ رَسُولِ اللّهِ بِالْقِرابَهِ الْقَریبَهِ وَ الْمَنْزِلَهِ الْخَصیصَهِ وَضَعَنى فى حِجْرِهِ وَ اَنَا وَلیدٌ یَضُمُّنى اِلَى صَدْرِهِ ... یَرْفَعُ لى کُلَّ یَوْم عَلَماً مِنْ اَخْلاقِهِ وَ یَامُرُنى بِالاِْقتِداءِ»؛ (شما قرابت و نزدیکى مرا با پیامبر(صلى الله علیه وآله) و منزلت خاصّم را نزد آن حضرت بخوبى مى دانید؛ کودک خردسالى بودم پیامبر مرا در دامان خود مى نشاند و به سینه اش مى چسباند... او هر روز براى من پرچمى از فضائل اخلاقى خود مى افراشت و مرا امر مى کرد که به او اقتدا کنم و این خلق و خوى من زائیده آن تربیت است).
جالب این که امام در لابه لاى همین سخن هنگامى که از خلق و خوى پیغمبر اکرم بحث مى کند، چنین مى فرماید: «وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ(صلى الله علیه وآله) مِنْ لَدُنْ اَن کانَ فَطیماً اَعْظَمَ مَلَک مِن ملائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمکارِمِ وَ مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ»؛ (از همان زمان که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از شیر باز گرفته شد، خداوند بزرگترین فرشته از فرشتگان خویش را مامور ساخت تا شب و روز وى را به راههاى مکارم اخلاق و صفات نیک جهان سوق دهد).(12)
بنابراین پیامبر(صلى الله علیه وآله) خود نیز از تربیت یافتگان فرشتگان بود.
درست است که اخلاق و صفات روحى انسان اعم از خوب و بد، از درون او بر مى خیزد و با اراده او شکل مى گیرد ولى انکار نمى توان کرد که زمینه هاى متعدّدى براى شکل گیرى اخلاق خوب و بد وجود دارد که یکى از آنها وراثت از پدر و مادر و همچنین تربیت خانوادگى است؛ و این مساله قطع نظر از تحلیلهاى علمى و منطقى، شواهد عینى و تجربى فراوان دارد که قابل انکار نیست.
به همین دلیل براى ساختن فرد یا جامعه آراسته به زیورهاى اخلاقى باید به مساله وراثت خانوادگى و تربیت هائى که از نونهالان در دامن مادر و آغوش مادر مى بینند توجّه داشت و اهمّیّت این دوران در ساختار شخصیّت انسانها را هرگز فراموش نکرد.(13)