پايگاه اطلاع رساني معاونت فرهنگي تربيتي مركز آموزش هاي غيرحضوري

نویسندگان زن، در راستای نشان دادن ایثارگری های زنان، آثار قابل توجهی را عرضه کردند. این آثار را می توان هم از منظر وقایع سال های دفاع مقدس و هم وقایع پس از آن و ارتباطش با نسل بازمانده از جنگ، بررسی کرد. این زنان یا جنگ را دیده و راوی جنگ بوده اند؛ یا تنها به عنوان نویسنده، با بهره گیری از تخیل و با تکیه بر واقعیات، قلم به دست گرفته اند. البته در این میان زنانی هم خود راوی و هم نویسنده وقایع دوران دفاع مقدس بوده اند.

 نکته ی قابل توجه در ادبیات دفاع مقدس، تنوع قالب ها و ادبیات تخیلی و غیرتخیلی است. بخشی از این ادبیات که به خاطره، زندگی نامه و یادداشت می پردازد؛ کاملاً واقعی و قابل استناد است؛ اما برخی دیگر چون داستان و رمان به جهت بهره گیری از عنصر تخیل، حتی اگر برگرفته از واقعیت باشند، دارای سند تاریخی نیستند. دسته ی سوم هم زندگی نامه های داستانی هستند؛ که با وجود اصل واقعیت، به دلیل اضافه شدن عنصر خیال جهت فضاسازی و ایجاد جذابیت، نمی توان به تمامی آن را عین واقعیت پنداشت. از شروع جنگ تا به حال، کتاب های بسیاری درباره ی رزمندگان، جانبازان، اسرا و شهدا به قلم زنان و مردان نوشته شده است که مجال پرداختن به تمامی آن ها نیست؛ و تنها به حضور زن در دفاع مقدس از دید زنان رمان نویس پرداخته می شود.

نویسندگان زن در عرصه ی ادبیات داستانی دفاع مقدس به دلیل برخورداری از نثری عاطفی، دارای جایگاه ویژه ای هستند. در این دسته از آثار، به خاطر بهره گیری از عنصر خیال می توان به شکل بارزتری، شاهد خلق شخصیت های زن ماندگار در عرصه ی دفاع مقدس شد. در ادبیات دفاع مقدس، زنان ایثارگر را می توان به دو دسته، زنان حاضر در مناطق جنگی و جبهه، و پشت جبهه تقسیم بندی کرد. زنان جبهه شامل زنان جنگ زده و ساکن مناطق مرزی؛ و زنانی می شوند که به واسطه ی مشاغلی چون: پزشکی، پرستاری، عکاسی، خبرنگاری و. .. اجازه ی حضور در جبهه را داشته اند؛ اما عمده ی زنان در این ادبیات، زنان پشت جبهه هستند که همسران، مادران و خواهران شهید، جانباز و اسیر هستند. «اکثریت قابل توجه داستان هایی که زن در آن نقش اصلی را دارد، در روابط خانوادگی و محفل خانواده است. زن چه در حاشیه ی فعالیت های سیاسی و حوادث انقلاب و دوره ی جنگ و چه در روابط روحی اش با مرد، بیش تر در کانون خانواده مطرح می گردد. مطرح شدن زن در خانواده، در واقع نشان دهنده ی تأثیر تغییرات اجتماعی و سیاسی از یک سو و تحولات ارزشی نویسندگان این دوره از سوی دیگر است.» (زواریان، 1370، 17)

زنان و شهدا: یکی از نقش های مهم زنان در دوره ی جنگ و بعد از آن، نقش همسر شهید بودن است. همسران شهدا جزء آسیب پذیرترین قشرهای جامعه هستند؛ زیرا با از دست دادن همسر، علاوه بر داشتن مسئولیت های خانوادگی در قبال فرزندان و والدین شهدا، از نظر معنوی نیز دارای مسئولیت خطیری هستند. این زنان با حفظ وقار و ارزش نهادن به شخصیت شهید، مسئولیت خود را به انجام رسانده اند. هر چند تعداد کمی نیز ابراز نارضایتی کرده و گریه و ناله سر داده اند.

«کلاس انشا» و «کلید» اولین داستان هایی هستند که در سال 1360در زمینه ی دفاع مقدس با قلم منصوره شریف زاده با حضور زنان نگاشته می شود؛ هر چند زن کارکرد مهمی در وقوع این داستان ها ندارد.

راضیه تجار که یکی از پرکارترین زنان نویسنده در عرصه ی دفاع مقدس است؛ در دو مجموعه داستان «هفت بند» و «جای خالی آفتابگردان ها»، جدای از زندگی نامه های داستانی که نگاشته است؛ نگاهی آرمانی به زن دارد. او از زن شخصیتی آسمانی خلق می کند که همواره در انتظار آمدن پسر و یا همسرش به سر می برد. این زن ها از ابتدا تا انتهای داستان هیچ تغییر و تحولی نمی یابند؛ و همین موضوع باعث رکود داستان می شود. زبان شاعرانه ی تجار مانع فضاسازی، توصیف جزئیات و روابط بین شخصیت ها می شود. در یکی از داستان های کتاب «هفت بند»، زنی شوهرش را به جبهه می فرستد و او شهید می شود. مادر شهید از رفتن پسرش راضی است و عروس را تشویق می کند؛ اما این شیرزن، پس از شهادت همسر، همانند زنی که شوهرش در حادثه ای عادی کشته شده، رفتار می کند و از معنویت در رفتار و گفتارش خبری نیست و تنها صحبت از دل تنگی و تنهایی است.

«مهتاب» از زهرا زواریان شامل چند داستان درباره ی خانواده های شهداست که به دلیل فقدان کشمکش های درونی و بیرونی، قابلیت داستانی خود را از دست می دهند. مضامین داستان ها شبیه به یک دیگرند و نکته ی تأثیرگذاری در آن ها دیده نمی شود. زنان این اثر در انتظار بازگشت مردانی هستند که به جبهه رفته اند و این انتظار فقط با تداعی سلسله خاطرات گذشته در ذهن آنان، ترسیم می شود. نویسنده هیچ تلاشی نمی کند تا به تنهایی و اندوه زنان داستان هایش، عمق بیش تری ببخشد و خواننده را با واقعیت های تلخ موجود در زندگی آن ها آشنا سازد.

مادر رمان «سرود اروندرود» منیژه آرمین نیز با شنیدن خبر شهادت پسرش به خاطر تطهیر شخصیت منفی وی شادمان است. «نخل های تشنه»، «کنارهای سیراب» از سمیرا اصلانپور و «قواره ای برای دو نفر» مجموعه داستانی از زهره یزدان پناه قره تپه است که نقش مادر و همسر شهید در آن ها بارز هستند.

ادبیات دفاع مقدس، حکایت سیر تکاملی مردان دفاع مقدس، در کنار زنان آن است. «عمده کنش هایی که مادران شهدا در ادبیات جنگ از خود بروز می دهند، کنش های روانی و روحی است. در درجه ی اول این مسأله امری طبیعی است، چرا که هیچ مادری بنابر طبیعت خود خالی از عاطفه ی مادری نبوده و در غیبت فرزند همواره در تب و تاب خاصی به سر می ‎برد. مادران شهدا، گاه پس از شهادت فرزند خود دچار عدم آرامش روحی و روانی شده و این پریشان حالی گاه با حضور روحانی شهید در نزد مادر به آرامش تبدیل می شود. این حضور اغلب در خواب اتفاق می افتد... یکی دیگر از کنش های مادران شهدا صبر و شکیبایی است. این مادران با وجود از دست دادن فرزند، به دلیل بلوغ فکری و ایمانی و اعتقاد به هدف فرزندان شان، بر شهادت عزیزان شان صبر و شکیبایی پیشه می کنند.» (سلیمانی، 1380، 63)

منیرو روانی پور در «سه تصویر» همسر شهیدی را قهرمان داستانش کرده است که در برابر وسوسه های دنیوی به شوهرش وفادار می ماند. «بوی بهشت» از مریم بصیری نیز رمانی دیگر درباره ی همسر و مادر شهید است. این همسر شهید تنها چند روز با شوهرش زندگی کرده و درست در روز شهادت همسرش، پسری به دنیا می آورد و دچار افسردگی پس از زایمان می شود. این مادر شهید است که به او کمک می کند تا فرزند پسر شهیدش را بزرگ کند و درباره ازدواج مجدد تصمیم بگیرد.

«نکته ی قابل تأمل، سرنوشت مشابه همسران شهدا با بقیه ی زنان بیوه است. نگاه یک سویه و عدم درک واقعیت های موجود از سوی نویسنده این دهه باعث گردیده که ارزش های موجود و قداست های معنوی این دوره را نادیده بگیرد و چهره های این زنان را با بی انصافی منعکس کند. آن چه در ارزش های جدید نشان از تحول این زمانه دارد وجود لذت ها و نگرش های معنوی در پاسخ به از دست دادن امکانات دنیوی است. همسر شهید در فرهنگ غالب جامعه ی امروز اگرچه همسرش را از دست می دهد، اما با لذتی که از ایثار و درک عوالم معنوی به دست می آورد، می تواند خلأها و کم بودهای موجود را جبران نماید، اما این بخش از تحولات تازه که می تواند بیانگر قسمتی از واقعیت های موجود زمانه باشد در داستان ها مورد بی توجهی قرار می گیرد.» (زواریان، 1370، ۴۳)

البته قابل ذکر است نقش دختران و خواهران شهدا اغلب به صورت شخصیت های فرعی و در حاشیه بوده؛ و کم تر به عنوان یک قهرمان، به آن ها پرداخته شده است. داستان «عمو بابا» از ناهید سلیمانی، از آثاری است که شخصیت اصلی آن فرزند یک شهید است. او از ازدواج مادرش با دوست پدر ناراضی است و این ناراحتیش را برای عکس پدر بازگو می کند.

 زنان و جانبازان: زنان آرمانی دفاع مقدس همه جا یاور شوهران شان هستند، و در این میان همسران جانبازان، مجسمه فداکاری و ایثار هستند. آنان از تمام نعمت های زندگی با یک شوهر عادی محرومند؛ اما دم نمی زنند. «دور گردون» نوشته ی طاهره ایبد، روایت سه نسل از زنان را در قالب مادر، همسر و دختر جانباز مطرح می کند. روی کرد متفاوت هر یک از این زن ها، بستر مناسبی را برای بروز تضادها و تناقض های وجود انسان فراهم می آورد. همسر جانباز که در جست وجوی یک زندگی آرام و ساده است، تحمل ادامه ی زندگی مشترک را از دست می دهد و همسرش را ترک می کند؛ و دختر جانباز در حالتی همراه با عشق و تنفر نسبت به پدر، تجربه ای متفاوت را از سر می گذراند.

در این میان، اوج فداکاری زمانی بروز می کند که دختران مجرد در مقابل مخالفت پدر و مادر خود ایستادگی کرده، درصدد ازدواج با جانبازی برمی آیند، که بیش ترین آسیب را دیده اند؛ و حتی در کارهای روزمره ی اولیه، نیازمند کمک دیگرانند.

داستان بلند «نیمه ی نارنج» نوشته شمسی خسروی به علاقه مندی و ازدواج دختر جوانی با یک جانباز شیمیایی می پردازد که این آشنایی و پیوند، منجر به تحول دختر جوان می شود؛ اما از آن جا که بیش تر اتفاقات بر پایه ی تصادف شکل می گیرد، سیر تحول دختر، باورپذیر نیست. در داستان «معصومه منتظر است» هم دختری جوان خواهان ازدواج با جانبازی است که هر دو چشمش را از دست داده و به این کار اصرار دارد. مریم بصیری نیز در «دخیل عشق» به داستان آسایشگاه جانبازان می پردازد و دختری که با یکی از جانبازان ازدواج می کند و شریک دردها و رنج های وی می شود؛ در حالی که خود جانباز خبر از جانبازیش ندارد و دیگران او را مجنون می دانند.

زنان، اسرا و آزادگان: در داستان «راز دو آینه» زن سه سال در جست وجوی همسر مفقودش است و عاقبت او را در میان اسرا می یابد. در حالی که مرد، نه زبانی برای گفتن، و نه دستی برای حرکت دادن، دارد. «چشم سوم» نوشته ی نرگس آبیار داستان چند نوجوان است که با هم به جبهه می روند و در اولین عملیات مفقودالاثر و اسیر می شوند. نویسنده چشم انتظاری خانواده این نوجوانان را دستمایه ی اثر خود قرار می دهد و تلاش زیادی برای شناخت و نزدیک شدن به خلوت مادران منتظر دارد.

«فصل رزهای صورتی» نوشته منیرالسادات موسوی نیز سرگذشت زنی را در انتظار همسر اسیرش، ترسیم می کند. زن با نوشتن خاطرات روزانه در نامه هایی که هرگز به دست همسرش نمی رسد، او را در تلخی ها و خوشی های اتفاقات پیرامونش، شریک می کند.

اعظم بروجردی در رمان «خواب سبز» به مضمون اسارت زن می پردازد. دختر جوان اسیری، در جدال میان عشق و وظیفه، مجبور به انتخاب می شود و تحولی درونی از سر می گذراند. او به شناخت تازه ای از خود، سرزمین مادریش و کسانی که برای حفظ دین و ناموس و خاک شان جنگیدند، می رسد. آن چه در دوران اسارت از پیش چشمان دختر می گذرد، چیزی جز خاطرات گذشته و رویای عاشقانه نامزدش نیست.

زنان و مهاجرین جنگ: مهاجرین به واسطه ی زندگی در شهرهای مرزی و در زیر بمب و گلوله، مشکل های و خطرات بیش تری را بر دوش کشیده اند. بیش ترین مشکل زنان مهاجر بی خانمانی، بی پولی و سرپرستی از کودکان است. اغلب این زنان با وجود مشکل های بسیار مالی، صبورند و پایبند به ارزش های دینی و اخلاقی. منیژه آرمین در «سرود اروندرود» مخاطب را با مهاجرت اجباری زنان و خانواده های شان در دوران جنگ روبه رو می کند. زنان مهاجر در مواجهه با تناقض ها و تضادهای زندگی در محیط جدید، به شناخت تازه ای از خود می رسند. مادر رنج کشیده ای که داغ همسر و زخم جنگ را بر تن دارد، تلاش می کند تا از فروپاشی خانواده جلوگیری کند. «مسائل و مصائب مهاجرین جنگ تحمیلی، مشکل های مادی، روحی و روانی آنان، فقر و مسکنت، دربه دری، اندوه و دل تنگی آن ها از موضوعات شایع در ادبیات جنگ است که نویسندگان به وفور در آثار خود به آن ها پرداخته اند.» (بارونیان، 1387، 121)

زنان پشت جبهه: زنان پشت جبهه در بیمارستان ها به پرستاری و امدادگری مشغولند و یا با تشویق شوهران به جنگ، آنان را یاری می دهند. نقش این زنان هم چندان پُررنگ نیست. در رمان های «خاک سرخ» از شهره وکیلی، دخترانی به عنوان پرستار به کمک مجروحین می شتابند و مشکل های عاطفی و زندگی پر از درد خویش را فراموش می کنند.

یکی از داستان هایی که درباره ی ارتباط پرستاران و مجروحان جنگی است، کتاب «او را دیدم، زیبا شدم» است. ارسطویی به واسطه ی گفت وگوی درونی زن پرستار با کودکی که هرگز به دنیا نخواهد آورد، مخاطب را در مواجهه مستقیم و صادقانه با آرزوهای ناکام و احساسات سرخورده ی زن قرار می دهد. واقع گرایی عریان حاکم بر توصیفات و تصویرسازی های نویسنده، خواننده را در بلوغ عاطفی قهرمان، شریک می کند.

 «آشیانه ای برای کبوترها» از ناهید سلیمانی درباره ی دوران جنگ ایران و عراق و حملات موشکی و بمباران های شهر دزفول است. در رمان «عشق سال های جنگ» نیز روحیه ایثارگری و فداکاری زنان، به خوبی به تصویر کشیده شده است. نرگس دختری است که زندگی خود را وقف جنگ می کند و برای ازدواج با فرد دلخواهش که رزمنده است، رو در روی پدر می ایستد.

نگاه آخر

زنان در هر بخشی به تبع زمان و مکان حضورشان، کارکرد و نقش های متفاوتی در طول دفاع مقدس داشته و به ایثارگری پرداخته اند. آنان به دلیل قرار گرفتن در موقعیت های خاص، دست به اعمال قهرمان آمیزی می زدند؛ که شاید در شرایط عادی، شجاعت و جسارت انجام آن عمل را نداشتند. «در آثاری که از جانب نویسندگان روشن فکر و حرفه ای با گوشه چشمی به مسائل جنگ، به نگارش در آمد، زنان روشن فکری به تصویر کشیده شده اند که در هنگامه ی خون، ترس و وحشت جنگ، عکس العمل های متفاوتی از خود بروز داده اند و موضع گیری های متفاوتی، ابراز داشته اند. این زن ها یا دچار سرگردانی فکری و روحی هستند یا گریزان از ارزش های انسانی و مذهبی و یا غرقه در نوعی ابتذال اخلاقی هستند.» (سلیمانی، 1380، 68)

در یک کلام نقش زنان در ادبیات داستانی جنگ، آن چنان که باید، مورد توجه قرار نگرفته است. اگر چه برای نشان دادن شخصیت والای همسران جانبازان و شهدا تلاش شده؛ اما به مشکل های فراوانی که در سایه ی این ایثار، برای آنان به وجود آمده، اشاره کافی نشده است. مشکل هایی از قبیل مسائل مالی، مشکل های اداره ی امور منزل، نگه داری از فرزندان و تقویت روحیه آن ها، مسائل روحی خود زنان در مواجهه با این مشکل ها، انتظار طولانی برای بازگشت اسرا و بسیاری موارد دیگر، مسکوت گذاشته شده است. حتی در آثار زنان نویسنده هم، که بهتر از مردان به توصیف و شخصیت پردازی زنان اشاره شده؛ هم چنان به چنین مواردی کم تر پرداخته شده است.

نسل های آینده که از طریق همین کتاب ها با ماهیت جنگ و تبعات آن و نحوه ی زندگی و افکار مردم در آن دوره آشنا خواهند شد؛ حق دارند لااقل گوشه ای هر چند کوچک از این ایثار را به عینه در رمان ها ببینند و چشم انتظار دریافت تجربه ها و سرگذشت جنگ با همه تلخی و شیرینی آن باشند.

منابع:

- بارونیان، حسن، (1387) شخصیت پردازی در داستان های کوتاه دفاع مقدس، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس.

- زواریان، زهرا، (1370) تصویر زن در ده سال داستان نویسی انقلاب اسلامی، تهران، حوزه هنری.

- سلیمانی، بلقیس، (1380) تفنگ و ترازو، تهران، انتشارات روزگار.