علی بن حسین بن علی علیهم السلام چهارمین امام شیعیان، در سال 38 هجری قمری، روز سوم شعبان دیده به جهان گشود. نام مادرش شهربانو، «شهر بانویه.» «شاه زنان.» و... ، و مشهورترین القاب آن حضرت «زین العابدین.» و «سجاد» می باشد.
دوران كودكی را در مدینه سپری كرد، و مدت دو سال از امامت جدش، امیرمؤمنان علیه السلام و ده سال از امامت عمویش، امام حسن مجتبی علیه السلام و ده سال از امامت پدر بزرگوارش، امام حسین علیه السلام را درك نمود. (1)
در محرم سال 61 هجری قمری در جریان قیام امام حسین علیه السلام، در سرزمین كربلا حضور داشت و پس از آن فاجعه دردناك به امامت رسید و با توجه به وضعیت زمان و اختناق حاكم در آن دوران، اقدام به یك سلسله برنامه های ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود، بدون آنكه حساسیت حكومتها را برانگیزد و فعالیتهایی انجام داد كه مهم ترین آنها عبارتند از:
1. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و رساندن پیام آن به مردم آن زمان؛
2. پند و ارشاد امت؛
3. تبیین معارف از طریق دعا و مناجات.
در محرم سال 61 هجری قمری در جریان قیام امام حسین علیه السلام، در سرزمین كربلا حضور داشت و پس از آن فاجعه دردناك به امامت رسید و با توجه به وضعیت زمان و اختناق حاكم در آن دوران، اقدام به یك سلسله برنامه های ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود، بدون آنكه حساسیت حكومتها را برانگیزد و فعالیتهایی انجام داد كه مهم ترین آنها عبارتند از:
1. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و رساندن پیام آن به مردم آن زمان؛
2. پند و ارشاد امت؛
3. تبیین معارف از طریق دعا و مناجات.
* كتابهای منسوب به امام سجاد علیه السلام
دوران امام سجاد علیه السلام، با توجه به برنامه های پیش گفته حضرت، طلیعه درخشش فرهنگ تشیع شمرده می شود و حدیث و دعا رونقی دیگر می یابد.
در این دوره، آثار مكتوب بر جای مانده از امام سجاد علیه السلام بسیار است.
در شمارش نوشته های به جا مانده از این امام همام به كتبی بر می خوریم كه برخی از آنها از این قرار است:
1. صحیفه سجادیه؛ (كه مقاله حاضر، در ادامه به معرفی این اثر می پردازد) .
2. مناسك الحج: یكی دیگر از كتب آن حضرت است كه فرزندان آن حضرت این كتاب را نقل كرده اند و در بغداد نیز به چاپ رسیده است. (2)
3. رساله حقوق: از دیگر آثار گرانسنگ آن حضرت كه جامع آداب سلوك فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط زیادی قرار گرفته است، رساله حقوق آن حضرت است. (3)
4. الجامع فی الفقه: عنوان یكی دیگر از آثار آن حضرت است كه ابوحمزه ثمالی نقل كرده است. (4)
5. صحیفة الزهد: كتاب دیگری است كه توسط ابوحمزه ثمالی نقل شده است. (5)
6. كتاب دیگری كه توسط داود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، كتاب حدیثی است كه امام سجاد علیه السلام آن را گردآوری نموده است. (6)
7. كتاب علی بن الحسین علیه السلام: عنوان كتاب دیگری است كه در ضمن مصادر از آن یاد شده است. (7)
آنچه در پیش رو دارید، قدمی است در معرفی صحیفه سجادیه، بدان امید كه جامعه ما، مخصوصا جوانان عزیز با این كتاب آشنایی بیشتری پیدا كنند و از دریای معرفت آن، گوهرها به دست آورند، و دنیا و آخرت خویش را با انس گرفتن با آن برای همیشه آباد كنند.
در این دوره، آثار مكتوب بر جای مانده از امام سجاد علیه السلام بسیار است.
در شمارش نوشته های به جا مانده از این امام همام به كتبی بر می خوریم كه برخی از آنها از این قرار است:
1. صحیفه سجادیه؛ (كه مقاله حاضر، در ادامه به معرفی این اثر می پردازد) .
2. مناسك الحج: یكی دیگر از كتب آن حضرت است كه فرزندان آن حضرت این كتاب را نقل كرده اند و در بغداد نیز به چاپ رسیده است. (2)
3. رساله حقوق: از دیگر آثار گرانسنگ آن حضرت كه جامع آداب سلوك فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط زیادی قرار گرفته است، رساله حقوق آن حضرت است. (3)
4. الجامع فی الفقه: عنوان یكی دیگر از آثار آن حضرت است كه ابوحمزه ثمالی نقل كرده است. (4)
5. صحیفة الزهد: كتاب دیگری است كه توسط ابوحمزه ثمالی نقل شده است. (5)
6. كتاب دیگری كه توسط داود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، كتاب حدیثی است كه امام سجاد علیه السلام آن را گردآوری نموده است. (6)
7. كتاب علی بن الحسین علیه السلام: عنوان كتاب دیگری است كه در ضمن مصادر از آن یاد شده است. (7)
آنچه در پیش رو دارید، قدمی است در معرفی صحیفه سجادیه، بدان امید كه جامعه ما، مخصوصا جوانان عزیز با این كتاب آشنایی بیشتری پیدا كنند و از دریای معرفت آن، گوهرها به دست آورند، و دنیا و آخرت خویش را با انس گرفتن با آن برای همیشه آباد كنند.
* صحیفه سجادیه را بشناسیم
مدت سیزده قرن است كه كتاب صحیفه سجادیه مونس بزرگان زهاد و صالحان و مرجع و ملجا مشاهیر علما و مصنفان بوده و هست. برای آشنایی با این گنج معنوی بحث را در چند بخش پی می گیریم.
الف) سند صحیفه
از نظر سندی، صحیفه سجادیه در حد تواتر بلكه فوق آن است، شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می گوید: «الصحیفة الاولی المنتهی سندها الی الامام زین العابدین... و هی من المتواترات عند الاصحاب لاختصاصها بالاجازة والروایة فی كل طبقة وعصر...؛ (8)
صحیفه اولی كه سند آن به امام زین العابدین علیه السلام می رسد... از متواترات [و قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا كه از ویژگی آن، این است [كه تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته اند..» كار شهرت سند صحیفه به جایی رسیده كه مرحوم محمد تقی مجلسی ادعا نموده است كه او در نقل و روایت صحیفه یك میلیون سند دارد. (9)و همین طور شیخ محمد بن نعمان مفید (م 413) در ارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد صدوق بن بابویه (م 381) و احمد بن عیاشی (م 401) و ابوالفضل شیبانی، و.... آن را نقل نموده اند، و از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و حافط سلیمان بن ابراهیم القندوزی (م 1294) در ینابیع المودة از صحیفه اسم برده، بخشهایی از دعای آن را نقل نموده اند. (10)
ابوالفضل شیبانی سندش به این صورت است: حدیث كرد ما را عامربن عیسی بن عامر سیرافی در مكه در سال 381، و گفت: حدیث كرد مرا ابو محمد حسن بن محمد بن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام، گفت: حدیث كرد مرا پدرم و او از عمیر بن متوكل، او از پدرش متوكل بن هارون و او از یحیی بن زید، پس از شهادت پدرش در حالی كه به سوی خراسان در حركت بود و مردی را به پایه و عقل او ندیدم.... كه او صحیفه كامله ای را كه دعاهای علی بن الحسین علیه السلام در آن بود، به من نشان داد. (11)
گذشته از كتب تاریخی و رجالی، هیچ كتاب دعای معتبری از دعاهای صحیفه سجادیه خالی نیست، مانند: 1. «مصباح المتهجد» شیخ طوسی (385 - 460) .
2. «سلوك الحزین.» قطب الدین بن سعید بن هبة الله راوندی (م 573) كه كتابش مشهور به «دعوات الراوندی.» می باشد.
3. «اختیار المصباح.» از سید علی بن حسین بن باقی.
4. «اقبال و جمال الاسبوع و فتح الابواب.» سید رضی الدین علی بن طاووس (م 589) .
5. «زوائد الفوائد» ابوالقاسم علی بن رضی الدین.
6. «البلد الامین.» ابراهیم بن علی كفعمی (م. 868) و....
از همه آنها گذشته، علامه مجلسی اول، به نقل آیت الله مرعشی نجفی، در بسیاری از اجازات خود اشاره كرده كه او صحیفه را شفاها و بلاواسطه از حضرت حجة بن الحسن صاحب الزمان علیه السلام نقل می كند. مجلسی می گوید:
«در بین خواب و بیداری دیدم كه گویا در مسجد جامع عتیق اصفهان ایستاده ام و حضرت مهدی علیه السلام نیز ایستاده بود. من چند مسئله را كه برایم مشكل شده بود، از محضر آن حضرت پرسیدم، پس جواب آن را برایم بیان فرمود. آنگاه از كتابی كه به آن عمل كنم سؤال كردم و آن حضرت مرا به مولانا محمد التاج حواله داد و من [نزد او رفتم] و از او كتابی گرفتم، به نظرم آمد كه آن كتاب دعا بود، پس آن را بوسیدم و بر چشم نهادم، ولی وقتی به خویش آمدم [و از خواب بیدار شدم] آن كتاب را در دست خود نیافتم، پس تا صبح گریه كردم، فردای آن روز به دنبال «محمد تاج.» راه افتادم تا رسیدم به «دارالبطیخ.» ، مرد صالحی را كه آقا حسن نام و «تاجا» لقب داشت دیدم، به او سلام كردم، او مرا فرا خواند و به كتابخانه خود برد، اولین كتابی كه به دست من داد، همان كتابی بود كه در خواب دیده بودم، آنگاه شروع نمودم به گریه و گفتم همین كتاب مرا بس است. و از آنجا به نزد شیخ محمد مدرس رفتم و به مقابله آن نسخه با نسخه ای كه جد پدر محمد مدرس از روی نسخه شهید نوشته بود، پرداختم. دیدم نسخه ای كه حضرت صاحب الزمان به من مرحمت فرموده بود، درست مطابق نسخه صحیفه شهید می باشد. (12)
صحیفه اولی كه سند آن به امام زین العابدین علیه السلام می رسد... از متواترات [و قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا كه از ویژگی آن، این است [كه تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته اند..» كار شهرت سند صحیفه به جایی رسیده كه مرحوم محمد تقی مجلسی ادعا نموده است كه او در نقل و روایت صحیفه یك میلیون سند دارد. (9)و همین طور شیخ محمد بن نعمان مفید (م 413) در ارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد صدوق بن بابویه (م 381) و احمد بن عیاشی (م 401) و ابوالفضل شیبانی، و.... آن را نقل نموده اند، و از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و حافط سلیمان بن ابراهیم القندوزی (م 1294) در ینابیع المودة از صحیفه اسم برده، بخشهایی از دعای آن را نقل نموده اند. (10)
ابوالفضل شیبانی سندش به این صورت است: حدیث كرد ما را عامربن عیسی بن عامر سیرافی در مكه در سال 381، و گفت: حدیث كرد مرا ابو محمد حسن بن محمد بن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام، گفت: حدیث كرد مرا پدرم و او از عمیر بن متوكل، او از پدرش متوكل بن هارون و او از یحیی بن زید، پس از شهادت پدرش در حالی كه به سوی خراسان در حركت بود و مردی را به پایه و عقل او ندیدم.... كه او صحیفه كامله ای را كه دعاهای علی بن الحسین علیه السلام در آن بود، به من نشان داد. (11)
گذشته از كتب تاریخی و رجالی، هیچ كتاب دعای معتبری از دعاهای صحیفه سجادیه خالی نیست، مانند: 1. «مصباح المتهجد» شیخ طوسی (385 - 460) .
2. «سلوك الحزین.» قطب الدین بن سعید بن هبة الله راوندی (م 573) كه كتابش مشهور به «دعوات الراوندی.» می باشد.
3. «اختیار المصباح.» از سید علی بن حسین بن باقی.
4. «اقبال و جمال الاسبوع و فتح الابواب.» سید رضی الدین علی بن طاووس (م 589) .
5. «زوائد الفوائد» ابوالقاسم علی بن رضی الدین.
6. «البلد الامین.» ابراهیم بن علی كفعمی (م. 868) و....
از همه آنها گذشته، علامه مجلسی اول، به نقل آیت الله مرعشی نجفی، در بسیاری از اجازات خود اشاره كرده كه او صحیفه را شفاها و بلاواسطه از حضرت حجة بن الحسن صاحب الزمان علیه السلام نقل می كند. مجلسی می گوید:
«در بین خواب و بیداری دیدم كه گویا در مسجد جامع عتیق اصفهان ایستاده ام و حضرت مهدی علیه السلام نیز ایستاده بود. من چند مسئله را كه برایم مشكل شده بود، از محضر آن حضرت پرسیدم، پس جواب آن را برایم بیان فرمود. آنگاه از كتابی كه به آن عمل كنم سؤال كردم و آن حضرت مرا به مولانا محمد التاج حواله داد و من [نزد او رفتم] و از او كتابی گرفتم، به نظرم آمد كه آن كتاب دعا بود، پس آن را بوسیدم و بر چشم نهادم، ولی وقتی به خویش آمدم [و از خواب بیدار شدم] آن كتاب را در دست خود نیافتم، پس تا صبح گریه كردم، فردای آن روز به دنبال «محمد تاج.» راه افتادم تا رسیدم به «دارالبطیخ.» ، مرد صالحی را كه آقا حسن نام و «تاجا» لقب داشت دیدم، به او سلام كردم، او مرا فرا خواند و به كتابخانه خود برد، اولین كتابی كه به دست من داد، همان كتابی بود كه در خواب دیده بودم، آنگاه شروع نمودم به گریه و گفتم همین كتاب مرا بس است. و از آنجا به نزد شیخ محمد مدرس رفتم و به مقابله آن نسخه با نسخه ای كه جد پدر محمد مدرس از روی نسخه شهید نوشته بود، پرداختم. دیدم نسخه ای كه حضرت صاحب الزمان به من مرحمت فرموده بود، درست مطابق نسخه صحیفه شهید می باشد. (12)
ب) نامهای صحیفه سجادیه
معروف است كه «صحیفه سجادیه.» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ ترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می رود و به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی به آن «اخت القرآن.» : خواهر قرآن، «انجیل اهل بیت.» ، «زبور آل محمد» و «صحیفه كامله.» نیز گفته می شود، (13) و قندوزی نیز چنین تعبیر نموده است:
«فی ایراد بعض الادعیة والمناجاة التی تكون فی الصحیفة الكاملة للامام الهمام زین العابدین... وهی زبور اهل البیت الطیبین علیهم السلام؛ (14) در بیان بعضی دعاها و مناجاتهایی كه در صحیفه كامله امام زین العابدین علیه السلام آمده است... و آن زبور اهل بیت پاك است..»
و علت اینكه آن را «صحیفه كامله.» نامیده اند، این است كه در نزد طایفه «زیدیه.» از صحیفه نسخه ای هست كه كامل نیست، بلكه در حدود نصف صحیفه موجود می باشد. به این جهت، به صحیفه موجود [در دست شیعیان دوازده امامی] صحیفه كامله گفته شده است. (15)
«فی ایراد بعض الادعیة والمناجاة التی تكون فی الصحیفة الكاملة للامام الهمام زین العابدین... وهی زبور اهل البیت الطیبین علیهم السلام؛ (14) در بیان بعضی دعاها و مناجاتهایی كه در صحیفه كامله امام زین العابدین علیه السلام آمده است... و آن زبور اهل بیت پاك است..»
و علت اینكه آن را «صحیفه كامله.» نامیده اند، این است كه در نزد طایفه «زیدیه.» از صحیفه نسخه ای هست كه كامل نیست، بلكه در حدود نصف صحیفه موجود می باشد. به این جهت، به صحیفه موجود [در دست شیعیان دوازده امامی] صحیفه كامله گفته شده است. (15)
ج) شرحهای صحیفه
مرحوم علامه «شیخ آقا بزرگ تهرانی.» در كتاب الذریعه در حدود پنجاه شرح - غیر از ترجمه ها - بر صحیفه سجادیه نام برده است. (16)
علاوه بر این شرحها، گروهی از دانشمندان گذشته و معاصر، ترجمه های متعددی (17) بر صحیفه نگاشته اند، كه در این بخش به عنوان نمونه به برخی شرحها اشاره می كنیم:
1. «الازهار اللطیفة فی شرح مفردات الصحیفة.» ، تالیف سید علامه محمد رضا اعرجی حسینی.
2. شرح میرزا محمد مشهدی جمال الدین طوسی صاحب دقائق التنزیل.
3. شرح محمد علی بن محمد نصیر چهاردهی رشتی (م 1334) ، صاحب كتاب «شرح الوقت و القبلة.»
4. شرح سید افصح الدین محمد شیرازی.
5. شرح مولا تاج الدین مشهور به (تاجا) .
6. شرح مفتی، میر محمد عباس جزائری (م 1306) .
7. شرح مولی حبیب الله كاشانی.
8. شرح ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابی القاسم بن مفتاح الزیدی الیمنی.
9. شرح مولی خلیل قزوینی.
10. شرح آقا هادی ابن مولا صالح مازندرانی.
11. شرح مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی.
12. شرح سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی یمنی زیدی از علمای قرن 13.
13. شرح سید محسن بن احمد شامی حسنی یمنی زیدی (متوفای 1251) .
14. شرح سید جمال الدین كوكبانی یمنی الاصل ساكن هند (م 1339) . (18)
د) مستدركات صحیفه
عده ای از علما و دانشمندان مستدركاتی بر صحیفه نوشته اند.
مقصود از این مستدركات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد علیه السلام است كه در صحیفه كامله نیامده است. در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
1. «صحیفه ثانیه.» ، تالیف شیخ محمد بن حسن الحر العاملی، صاحب وسائل الشیعه.
2. «صحیفه ثالثه.» ، گردآوری شده توسط مورخ و رجالی معروف، میرزا عبدالله افندی، صاحب كتاب ریاض العلماء.
3. «صحیفه رابعه.» ، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.
4. «صحیفه خامسه.» ، علامه محسن امین حسینی عاملی.
5. «صحیفه سادسه.» ، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
6. «صحیفه سابعه.» كه توسط شیخ هادی بن عباس آل كاشف الغطاء نجفی، صاحب كتاب مستدرك نوشته شده است.
7. «صحیفه ثامنه.» ، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
8. «ملحقات صحیفه.» ، مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی می باشد كه از شاگردان برجسته مرحوم شیخ بهایی بوده و ملحقات را در سال 1023 به پایان رسانده است. (19)
مقصود از این مستدركات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد علیه السلام است كه در صحیفه كامله نیامده است. در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
1. «صحیفه ثانیه.» ، تالیف شیخ محمد بن حسن الحر العاملی، صاحب وسائل الشیعه.
2. «صحیفه ثالثه.» ، گردآوری شده توسط مورخ و رجالی معروف، میرزا عبدالله افندی، صاحب كتاب ریاض العلماء.
3. «صحیفه رابعه.» ، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.
4. «صحیفه خامسه.» ، علامه محسن امین حسینی عاملی.
5. «صحیفه سادسه.» ، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
6. «صحیفه سابعه.» كه توسط شیخ هادی بن عباس آل كاشف الغطاء نجفی، صاحب كتاب مستدرك نوشته شده است.
7. «صحیفه ثامنه.» ، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
8. «ملحقات صحیفه.» ، مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی می باشد كه از شاگردان برجسته مرحوم شیخ بهایی بوده و ملحقات را در سال 1023 به پایان رسانده است. (19)
ه) . جایگاه صحیفه نزد علما
دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت و كمال فصاحت از علوم الهی و معارف یقینی برخوردار است كه عقلها در مقابل آن رام است و فحول علما در مقابل آن سر تسلیم و خضوع فرود آورده اند.
این حقیقت برای صاحبدلان حقیقت بین بانگاهی به صحیفه آشكار می گردد؛ زیرا عبارات صحیفه خود بیانگر آن است كه فوق كلام مخلوق و پایین تر از كلام خالق است؛ لذا هم از دسترس اوهام جاعلان برتر و بالاتر است و هم علما و بزرگان سخت بدان توجه و از آن ستایش كرده اند كه به نمونه هایی اشاره می شود:
1. ابن شهر آشوب (م 588) در كتاب مناقب خود می گوید: «وقتی در بصره نزد یكی از بلغاء از فصاحت صحیفه كامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان كنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افكند [و هیچ جمله ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافكندگی از دنیا رفت. (20) .»
این حقیقت برای صاحبدلان حقیقت بین بانگاهی به صحیفه آشكار می گردد؛ زیرا عبارات صحیفه خود بیانگر آن است كه فوق كلام مخلوق و پایین تر از كلام خالق است؛ لذا هم از دسترس اوهام جاعلان برتر و بالاتر است و هم علما و بزرگان سخت بدان توجه و از آن ستایش كرده اند كه به نمونه هایی اشاره می شود:
1. ابن شهر آشوب (م 588) در كتاب مناقب خود می گوید: «وقتی در بصره نزد یكی از بلغاء از فصاحت صحیفه كامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان كنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افكند [و هیچ جمله ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافكندگی از دنیا رفت. (20) .»
2. در سال 1353 ه. ق مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسكندریه) به «قاهره.» فرستاد. وی پس از دریافت و تشكر از چنان هدیه ای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت: «این از بدبختی ماست كه تاكنون بر این اثر گرانبهای جاوید كه از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین تر می یابم. (21) .»
تعجب از این مفسر معاصر است كه لااقل به منابع اهل سنت به دقت توجه نكرده؛ چرا كه امثال قندوزی قسمتهایی از صحیفه سجادیه را در كتابهای خود نقل نموده اند. (22)
3. از میرزا هادی مشهدی ذاكر نقل شده كه ابن جوزی در «خصائص الائمه.» چنین گفته است: «اگر امیرالمؤمنین علی علیه السلام نبود، توحید مسلمانان و عقاید ایشان كامل نمی شد؛ زیرا آنچه پیغمبر اكرم بیان فرمود، اصول عقاید و فروع مهم دین بود، ولی دقائق عقائد را [همچون صفات ذات و فعل، و عینیت صفات با ذات را] مسلمانان مدیون و ریزه خوار خوان نعمت امیرالمؤمنین علیه السلام و شاگردان او می باشند....» ، آنگاه درباره امام سجاد علیه السلام می گوید: «علی بن الحسین زین العابدین در املاء و انشاء و كیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت كه هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند... (23) .»
و) مروری بر دعاهای صحیفه
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا وبیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلكه دریایی بیكران از علوم و معارف اسلامی است كه طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احكام شرعی در قالب دعا مطرح و بیان شده است.
در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمانهای مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن سالی یكبار، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی هر ماه یكبار، مانند دعای دیدن هلال، و برخی در هفته و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.
صحیفه سجادیه مشتمل بر 54 دعا است كه فهرست عناوین آن بدین شرح است:
1. ستایش خداوند كه با كلمه «حمد» شروع و با كلمه «حمید» پایان می یابد.
2. درود بر محمد و خاندان او.
3. درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرب، همچون اسرافیل، میكائیل، جبرئیل، روح، ملك الموت، منكر، نكیر و....
4. درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران.
5. دعای حضرت برای خود و دوستانش.
6. دعا هنگام صبح و شام.
7. دعا هنگامی كه پیشامدها و حوادث مهمی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه.
8. پناه بردن به خداوند از ناپسندیها، بدی اخلاق و كردارهای زشت و نكوهیده.
9. در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند.
10. پناه بردن به درگاه خداوند.
11. درخواست عاقبت به خیری.
12. اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت.
13. درخواست حوائج از خداوند.
14. هنگامی كه انسان ستمی می بیند و یا از ستمكاران كار ناخوشایندی می بیند.
15. هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری.
16. درخواست عفو از گناهان و عیبها.
17. درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مكر او.
18. دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت.
19. درخواست باران هنگام خشكسالی.
20. درخواست مكارم اخلاق و كردارهای پسندیده از خداوند.
21. دعا هنگام حزن و اندوه.
22. دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن كارها.
23. دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن.
24. دعا برای پدر و مادر.
25. دعا درباره فرزندان.
26. همسایگان و دوستان.
27. دعا برای رزمندگان و مرزداران كشور اسلامی.
28. هنگام پناه بردن به خدا.
29. دعا هنگام تنگدستی.
30. كمك خواستن بر پرداخت قرض.
31. توبه و بازگشت به خدا.
32. دعا بعد از نماز شب.
33. درخواست خیر و نیكی.
34. دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی كه مبتلا به گناهی را می بیند.
35. خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیا داران.
در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمانهای مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن سالی یكبار، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی هر ماه یكبار، مانند دعای دیدن هلال، و برخی در هفته و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.
صحیفه سجادیه مشتمل بر 54 دعا است كه فهرست عناوین آن بدین شرح است:
1. ستایش خداوند كه با كلمه «حمد» شروع و با كلمه «حمید» پایان می یابد.
2. درود بر محمد و خاندان او.
3. درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرب، همچون اسرافیل، میكائیل، جبرئیل، روح، ملك الموت، منكر، نكیر و....
4. درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران.
5. دعای حضرت برای خود و دوستانش.
6. دعا هنگام صبح و شام.
7. دعا هنگامی كه پیشامدها و حوادث مهمی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه.
8. پناه بردن به خداوند از ناپسندیها، بدی اخلاق و كردارهای زشت و نكوهیده.
9. در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند.
10. پناه بردن به درگاه خداوند.
11. درخواست عاقبت به خیری.
12. اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت.
13. درخواست حوائج از خداوند.
14. هنگامی كه انسان ستمی می بیند و یا از ستمكاران كار ناخوشایندی می بیند.
15. هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری.
16. درخواست عفو از گناهان و عیبها.
17. درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مكر او.
18. دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت.
19. درخواست باران هنگام خشكسالی.
20. درخواست مكارم اخلاق و كردارهای پسندیده از خداوند.
21. دعا هنگام حزن و اندوه.
22. دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن كارها.
23. دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن.
24. دعا برای پدر و مادر.
25. دعا درباره فرزندان.
26. همسایگان و دوستان.
27. دعا برای رزمندگان و مرزداران كشور اسلامی.
28. هنگام پناه بردن به خدا.
29. دعا هنگام تنگدستی.
30. كمك خواستن بر پرداخت قرض.
31. توبه و بازگشت به خدا.
32. دعا بعد از نماز شب.
33. درخواست خیر و نیكی.
34. دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی كه مبتلا به گناهی را می بیند.
35. خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیا داران.
36. دعا هنگامی كه انسان به ابرها می نگرد و رعد و برق آسمان را مشاهده می كند.
37. اعتراف به ناتوانی از ادای شكر الهی.
38. دعای عذر خواهی از كوتاهی در ادای حقوق بندگان.
39. درخواست عفو و رحمت الهی.
40. دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ.
41. درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه.
42. هنگام ختم قرآن.
43. هنگام دیدن هلال ماه.
44. دعای اول رمضان.
45. دعای وداع ماه رمضان.
46. دعای روز عید فطر و جمعه.
47. دعای روز عرفه (نهم ذی حجه) .
48. دعای روز جمعه و روز عید قربان.
49. دعا برای دفع مكر و شر شیطان.
50. ترس عاقلان از خدا.
51. تضرع و زاری در پیشگاه الهی.
52. اصرار به درخواست از خدای متعال.
53. در مقام كوچكی در پیشگاه الهی.
54. دعا برای دور شدن اندوهها.
37. اعتراف به ناتوانی از ادای شكر الهی.
38. دعای عذر خواهی از كوتاهی در ادای حقوق بندگان.
39. درخواست عفو و رحمت الهی.
40. دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ.
41. درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه.
42. هنگام ختم قرآن.
43. هنگام دیدن هلال ماه.
44. دعای اول رمضان.
45. دعای وداع ماه رمضان.
46. دعای روز عید فطر و جمعه.
47. دعای روز عرفه (نهم ذی حجه) .
48. دعای روز جمعه و روز عید قربان.
49. دعا برای دفع مكر و شر شیطان.
50. ترس عاقلان از خدا.
51. تضرع و زاری در پیشگاه الهی.
52. اصرار به درخواست از خدای متعال.
53. در مقام كوچكی در پیشگاه الهی.
54. دعا برای دور شدن اندوهها.
ح) نمی از یم صحیفه
اشاره شد كه صحیفه تنها شامل راز و نیاز... نیست، بلكه ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و عقیدتی نیز دارد. حضرت در ضمن دعاها، مباحث سیاسی بویژه مسئله «امامت.» و رهبری جامعه اسلامی را مطرح كرده كه به نمونه هایی از آن اشاره می شود:
1. امام سجاد علیه السلام در دعای بیستم (دعای مكارم الاخلاق) چنین می گوید:
«خدایا! بر محمد و آل او درود بفرست و مرا بر آنكه بر من ستم روا دارد، دستی (نیرویی) و بر آنكه با من ستیزه جوید، زبانی [و برهانی] و بر كسی كه با من دشمنی و عناد ورزد، پیروزی عطا كن، و در برابر آن كس كه نسبت به من، به حیله گری و بد اندیشی بپردازد راه و تدبیر و در برابر كسی كه بر من آزار رساند، نیرو عنایت كن و در برابر عیب جویانی كه بر من عیب جویی و ناسزا گویی می كنند، توان تكذیب [و رد سخنان آنها] و در برابر خطر تهدید دشمنان، به من امنیت عطا فرما....» (24)
در واقع، این بخش از دعا شكوائیه ای است از حضرت در برابر زورگوییهای حكومت و كارگزاران عبدالملك؛ نظیر «هشام بن اسماعیل مخزومی.» حاكم مدینه، و از این جهت بار سیاسی دارد.
1. امام سجاد علیه السلام در دعای بیستم (دعای مكارم الاخلاق) چنین می گوید:
«خدایا! بر محمد و آل او درود بفرست و مرا بر آنكه بر من ستم روا دارد، دستی (نیرویی) و بر آنكه با من ستیزه جوید، زبانی [و برهانی] و بر كسی كه با من دشمنی و عناد ورزد، پیروزی عطا كن، و در برابر آن كس كه نسبت به من، به حیله گری و بد اندیشی بپردازد راه و تدبیر و در برابر كسی كه بر من آزار رساند، نیرو عنایت كن و در برابر عیب جویانی كه بر من عیب جویی و ناسزا گویی می كنند، توان تكذیب [و رد سخنان آنها] و در برابر خطر تهدید دشمنان، به من امنیت عطا فرما....» (24)
در واقع، این بخش از دعا شكوائیه ای است از حضرت در برابر زورگوییهای حكومت و كارگزاران عبدالملك؛ نظیر «هشام بن اسماعیل مخزومی.» حاكم مدینه، و از این جهت بار سیاسی دارد.
2. در دعای چهل و هشتم كه مربوط به عید قربان و روز جمعه است، چنین می خوانیم:
«خدایا! این مقام [خلافت و رهبری امت كه اقامه نماز جمعه و عید و ایراد خطبه از شئون آن است] مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو، و این پایگاهها، از آن امنای تو است، كه آنان را در رتبه بالایی قرار داده ای، ولی ستمگران [همچون خلفای اموی] آن را به زور، غصب و تصاحب كرده اند... تا آنجا كه برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور [و مجبور به سكوت] گشته اند، در حالی كه می بینند احكام تو تغییر یافته، كتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجبات دستخوش تحریف گشته، و سنت (و راه و رسم) پیامبرت متروك گشته است. خدایا! دشمنان بندگان برگزیده ات از اولین و آخرین و همچنین اتباع و پیروانشان و همه كسانی را كه به كارهای آنان راضی هستند، لعنت كن و از رحمت خود دور ساز.....» (25)
در این دعا امام سجاد علیه السلام با صراحت از مسئله امامت و رهبری امت كه اختصاص به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد و غصب شدن آن توسط ستمگران یاد می كند و بدین ترتیب، مشروعیت حكومت بنی امیه و حتی خلفای اول را نفی می كند.
3. در دعای عرفه (دعای چهل و هفتم) چنین می گوید: «پروردگارا! درود فرست به پاك ترین افراد خاندان پیامبر كه آنان را برای رهبری امت و اجرای اوامر خود برگزیده ای و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دینت، جانشینان خود در زمین، و حجتهای خویش بر بندگانت قرار داده ای، و به خواست خود، آنان را از هر گونه پلیدی یكباره پاك كرده ای و آنان را وسیله ارتباط با خود و راه بهشت خویش قرار داده ای... خدایا! تو در هر زمان دین خود را به وسیله امامی تایید فرموده ای كه او را برای بندگانت رهبر و پرچمدار، و در جهان گیتی مشعل هدایت قرار داده ای، پس از آنكه او را با ارتباط غیبی، با خود مرتبط ساخته ای و او را وسیله خشنودی خود قرار داده ای و پیروی از او را واجب كرده ای، و از نافرمانی او بیم داده ای، و به اطاعت از اوامر و پذیرش نهی او دستور داده ای، و مقرر داشته ای كه هیچ كس از او سبقت نگیرد، و هیچ كس از پیروی او واپس نماند [و سرپیچی ننماید] ... (26) ..»
حضرت در این دعا با بیان نقش و موقعیت ویژه رهبران الهی و امامان از خاندان نبوت و امتیازهای آنان با دقت تمام شروعیت حكومت زمامداران وقت را نشانه رفته و نشان داده است كه مشروعیت حكومت با انتخاب الهی به دست می آید، نه از طریق زور و قدرت و نه حتی از راه جمع آوری آرای مردم.
حسن ختام كلام را گوشه هایی از دعای آن حضرت برای مرزداران و هشدارهایی كه بیان می فرماید، قرار می دهیم:
4. در دعای بیست و هفتم چنین آمده: «خدایا! بر محمد و آلش درود [و رحمت] فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خویش نفوذ ناپذیر گردان و مرزداران را با قدرت خویش تقویت فرما و عطایای آنها را از [خزانه] توانگری خود سرشار ساز.
بارالها! بر محمد و آل محمد درود فرست و عده [مرزداران] را افزون نموده، اسلحه آنها را بران، حوزه های آنان را حراست نمای و نقاط حساس جبهه های آنان را محكم كن و در بین آنها الفت [و همكاری] قرار ده و كارشان رابه خوبی روبه راه كن... و مشكلاتشان را با نصرت خویش حل نموده، با پایداری و صبر تقویتشان كن، و چاره جوییهای دقیق [به ایشان برای مقابله با دشمن] بیاموز... و هنگام برخورد با دشمن فكر دنیای فریبنده را از یادشان ببر و اندیشه ثروت اندوزی و جمع مال را از دلهای آنها بزدای... و با عشق به آخرت و بهشت دمسازشان كن.... (27) .»
«خدایا! این مقام [خلافت و رهبری امت كه اقامه نماز جمعه و عید و ایراد خطبه از شئون آن است] مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو، و این پایگاهها، از آن امنای تو است، كه آنان را در رتبه بالایی قرار داده ای، ولی ستمگران [همچون خلفای اموی] آن را به زور، غصب و تصاحب كرده اند... تا آنجا كه برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور [و مجبور به سكوت] گشته اند، در حالی كه می بینند احكام تو تغییر یافته، كتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجبات دستخوش تحریف گشته، و سنت (و راه و رسم) پیامبرت متروك گشته است. خدایا! دشمنان بندگان برگزیده ات از اولین و آخرین و همچنین اتباع و پیروانشان و همه كسانی را كه به كارهای آنان راضی هستند، لعنت كن و از رحمت خود دور ساز.....» (25)
در این دعا امام سجاد علیه السلام با صراحت از مسئله امامت و رهبری امت كه اختصاص به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد و غصب شدن آن توسط ستمگران یاد می كند و بدین ترتیب، مشروعیت حكومت بنی امیه و حتی خلفای اول را نفی می كند.
3. در دعای عرفه (دعای چهل و هفتم) چنین می گوید: «پروردگارا! درود فرست به پاك ترین افراد خاندان پیامبر كه آنان را برای رهبری امت و اجرای اوامر خود برگزیده ای و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دینت، جانشینان خود در زمین، و حجتهای خویش بر بندگانت قرار داده ای، و به خواست خود، آنان را از هر گونه پلیدی یكباره پاك كرده ای و آنان را وسیله ارتباط با خود و راه بهشت خویش قرار داده ای... خدایا! تو در هر زمان دین خود را به وسیله امامی تایید فرموده ای كه او را برای بندگانت رهبر و پرچمدار، و در جهان گیتی مشعل هدایت قرار داده ای، پس از آنكه او را با ارتباط غیبی، با خود مرتبط ساخته ای و او را وسیله خشنودی خود قرار داده ای و پیروی از او را واجب كرده ای، و از نافرمانی او بیم داده ای، و به اطاعت از اوامر و پذیرش نهی او دستور داده ای، و مقرر داشته ای كه هیچ كس از او سبقت نگیرد، و هیچ كس از پیروی او واپس نماند [و سرپیچی ننماید] ... (26) ..»
حضرت در این دعا با بیان نقش و موقعیت ویژه رهبران الهی و امامان از خاندان نبوت و امتیازهای آنان با دقت تمام شروعیت حكومت زمامداران وقت را نشانه رفته و نشان داده است كه مشروعیت حكومت با انتخاب الهی به دست می آید، نه از طریق زور و قدرت و نه حتی از راه جمع آوری آرای مردم.
حسن ختام كلام را گوشه هایی از دعای آن حضرت برای مرزداران و هشدارهایی كه بیان می فرماید، قرار می دهیم:
4. در دعای بیست و هفتم چنین آمده: «خدایا! بر محمد و آلش درود [و رحمت] فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خویش نفوذ ناپذیر گردان و مرزداران را با قدرت خویش تقویت فرما و عطایای آنها را از [خزانه] توانگری خود سرشار ساز.
بارالها! بر محمد و آل محمد درود فرست و عده [مرزداران] را افزون نموده، اسلحه آنها را بران، حوزه های آنان را حراست نمای و نقاط حساس جبهه های آنان را محكم كن و در بین آنها الفت [و همكاری] قرار ده و كارشان رابه خوبی روبه راه كن... و مشكلاتشان را با نصرت خویش حل نموده، با پایداری و صبر تقویتشان كن، و چاره جوییهای دقیق [به ایشان برای مقابله با دشمن] بیاموز... و هنگام برخورد با دشمن فكر دنیای فریبنده را از یادشان ببر و اندیشه ثروت اندوزی و جمع مال را از دلهای آنها بزدای... و با عشق به آخرت و بهشت دمسازشان كن.... (27) .»
پی نوشت :
1)-محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، (تهران، مكتبة الصدوق) ، 1381 ه. ق، ج 1، ص 467، و شیخ مفید، الارشاد، (قم، مكتبة بصیرتی) ، ص 256.
2)- سید محمد رضا حسینی جلالی، تدوین السنه الشریفه، (مكتب الاعلام الاسلامی، قم، 1418ق، ص 151) .
3)- علی بن شعبه، تحف العقول، (بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394ق) ، ص 255.
4)- ابوالعباس نجاشی، رجال النجاشی، (قم، مكتبة الداوری) ، ص 116.
5)- الكافی، (دارالكتب الاسلامیه، 1366) ، ج 8، ص 17.
6)- رجال النجاشی، همان، ص 157.
7)- همان، ص 115 - 116.
8)- آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، (تهران، المكتبة الاسلامیه) ، ج 15، ص 18 - 19.
9)- صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، با مقدمه ای از آیت الله مرعشی نجفی، (تهران، دارالكتب الاسلامیه) ، ص 9 مقدمه.
10)- ر. ك: سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة، (نجف، مكتبة الحیدریة، 1384 ه. 1965 م) ج 1 - 2، ص 599.
11)- مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه سجادیه، (همان) ، ص 8 - 9، مقدمه.
12)- همان، ص 27 - 29 مقدمه، با تلخیص و تغییر.
13)- الذریعه، همان، ج 15، ص 18 - 19.
14)- ینابیع المودة (همان) ، ص 599.
15)- مقدمه آیت الله مرعشی نجفی بر صحیفه، (همان) ، ص 46 مقدمه.
16)- الذریعه، (همان) ، ج 3، ص 345 - 359.
17)- مانند ترجمه الهی قمشه ای، فیض الاسلام، ابوالحسن شعرانی، محمد آیتی، و ترجمه سید احمد فهری و حسین انصاریان و....
18)-همان، ص 345 - 359 و ر. ك: مقدمه آیت الله مرعشی نجفی، (همان) ، ص 33 - 35 مقدمه.
19)- همان، ص 41 - 43.
20)- همان، ص 13 مقدمه.
21)-همان، ص 37 مقدمه، و ر. ك: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، (قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام) ، ص 270 - 271.
22)- ینابیع المودة، (همان) ، ص 599 - 630.
23)-مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه، (همان) ، ص 43 - 45.
24)- صحیفه سجادیه، (همان) ، ص 102 - 103.
25)- همان، ص 281 - 282.
26)- همان، ص 254 - 256.
27)- همان، ص 40 - 41، دعای 41.
2)- سید محمد رضا حسینی جلالی، تدوین السنه الشریفه، (مكتب الاعلام الاسلامی، قم، 1418ق، ص 151) .
3)- علی بن شعبه، تحف العقول، (بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394ق) ، ص 255.
4)- ابوالعباس نجاشی، رجال النجاشی، (قم، مكتبة الداوری) ، ص 116.
5)- الكافی، (دارالكتب الاسلامیه، 1366) ، ج 8، ص 17.
6)- رجال النجاشی، همان، ص 157.
7)- همان، ص 115 - 116.
8)- آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، (تهران، المكتبة الاسلامیه) ، ج 15، ص 18 - 19.
9)- صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، با مقدمه ای از آیت الله مرعشی نجفی، (تهران، دارالكتب الاسلامیه) ، ص 9 مقدمه.
10)- ر. ك: سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة، (نجف، مكتبة الحیدریة، 1384 ه. 1965 م) ج 1 - 2، ص 599.
11)- مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه سجادیه، (همان) ، ص 8 - 9، مقدمه.
12)- همان، ص 27 - 29 مقدمه، با تلخیص و تغییر.
13)- الذریعه، همان، ج 15، ص 18 - 19.
14)- ینابیع المودة (همان) ، ص 599.
15)- مقدمه آیت الله مرعشی نجفی بر صحیفه، (همان) ، ص 46 مقدمه.
16)- الذریعه، (همان) ، ج 3، ص 345 - 359.
17)- مانند ترجمه الهی قمشه ای، فیض الاسلام، ابوالحسن شعرانی، محمد آیتی، و ترجمه سید احمد فهری و حسین انصاریان و....
18)-همان، ص 345 - 359 و ر. ك: مقدمه آیت الله مرعشی نجفی، (همان) ، ص 33 - 35 مقدمه.
19)- همان، ص 41 - 43.
20)- همان، ص 13 مقدمه.
21)-همان، ص 37 مقدمه، و ر. ك: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، (قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام) ، ص 270 - 271.
22)- ینابیع المودة، (همان) ، ص 599 - 630.
23)-مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه، (همان) ، ص 43 - 45.
24)- صحیفه سجادیه، (همان) ، ص 102 - 103.
25)- همان، ص 281 - 282.
26)- همان، ص 254 - 256.
27)- همان، ص 40 - 41، دعای 41.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 46 .
