ابومحمد حسن بن علی (ع) یازدهمین امام شیعیان اثنی عشری، متولد شهر مدینه در سال ۲۳۲ق که چون مدت بسیاری به اجبار حکومت، در شهر نظامی سامرا زندگی می‌کرد، به «امام عسکری» یا «امام حسن عسکری» شهرت یافت.
به گزارش مفدا، هشتم ربیع الثانی مصادف با سالروز ولادت امام حسن عسکری(ع) است. ابومحمد حسن بن علی(ع) یازدهمین امام شیعیان اثنی عشری ، متولد شهر مدینه در سال ۲۳۲ق که چون مدت بسیاری به اجبار حکومت، در شهر نظامی سامرا زندگی می‌کرد، به «امام عسکری» یا «امام حسن عسکری» شهرت یافت.
محدودیت‌های شدید حاکم بر زندگی امام عسکری(ع) سبب شد آن حضرت برای ارتباط با شیعیان، نمایندگانی برگزیند. عثمان بن سعید یکی از نمایندگان خاص وی بود که پس از وفات امام عسکری(ع) و با ورود به عصر غیبت صغری، به‌عنوان نخستین باب ـ یا به تعابیر دیگر ـ سفیر، وکیل و نایب خاص امام زمان(ع) نیز ایفای نقش کرد. احادیثی که از امام عسکری(ع) نقل شده است درباره موضوعات مختلفی است، از جمله تفسیر قرآن، اخلاق، فقه، امور اعتقادی، ادعیه، زیارت. نسب و القاب نسب امام حسن عسکری(ع)چنین است: ابن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر. مادر آن حضرت، به نقل منابع، کنیزی به نام «حدیث» یا «حدیثه» بوده است.
برخی دیگر از منابع نیز نام مادر آن حضرت را «سوسن»، «عسفان» و «سلیل» دانسته‌اند و با عبارت «کانت من العارفات الصالحات: او از زنان عارفه و صالحه بود» وی را ستوده‌اند. لقب‌های وی را صامت، هادی، رفیق، زَکی و نقی ذکر کرده‌اند. برخی از مورخان لقب «خالص» را هم گفته‌اند. «ابن الرضا» لقبی است که امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری(علیهم السّلام) به آن شهرت یافته‌اند. امام هادی(ع) پدر امام حسن عسکری(ع)، زمانی نزدیک به ۲۰ سال و ۹ ماه را در سامرا به سر برد؛ به همین دلیل این دو امام به «عسکری» شهرت یافته‌اند. عسکر عنوان غیرمشهوری برای سامرا بوده است.
وصفی از زندگانی امام حسن عسگری(ع)
احمد بن عبید الله بن خاقان مشخصات ظاهری امام عسکری(ع) را چنین وصف کرده است: دارای چشمانی سیاه، قامتی نیکو، صورتی زیبا و بدنی موزون است. تولد و وفات امام حسن عسکری(ع) در ربیع الثانی، روز دهم یا هشتم یا چهارم سال ۲۳۲ در مدینه چشم به جهان گشود و ۲۸ سال زندگی کرد. برخی تولد وی را در یکی از ماه‌های سال ۲۳۱ دانسته‌اند. امام عسکری(ع) در هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ق وفات یافت. البته برخی نیز جمادی الاولی همان سال را بیان کرده‌اند. همسر و فرزند طبق نقل مشهور،امام عسکری(ع) هرگز همسری اختیار نکرد و نسل وی تنها از طریق کنیزی دوام یافت که مادر حضرت مهدی(ع) است.اما بنابر نقل شیخ صدوق و شهید ثانی مادر امام زمان(ع) کنیز نبود و به تزویج امام عسکری(ع) در آمده بود. منابع، نام مادر امام مهدی(ع) را بسیار متعدد و مختلف ذکر کرده‌اند. در منابع آمده است امام حسن عسکری(ع) خادمان متعدد رومی و صقلایی و ترک داشت و شاید این اختلاف در نام مادر امام زمان، از سویی به سبب تعدد کنیزان و از سوی دیگر به منظور پنهان نگاه‌داشتن تولد امام مهدی(ع) بوده است. ولی با هر حکمت و سبب، در کنار نام نرجس که در طی قرون پسین بیشتر به عنوان مادر امام زمان (ع) برای شیعیان شناخته شده بود، مشهورترین نامی که در منابع دیده می شود صقیل است. از نامهای دیگر ذکر شده نیز سوسن، ریحانه و مریم قابل ذکرند. بر اساس غالب منابع شیعه و سنی، تنها فرزند آن حضرت، امام زمان(ع) مسمّا به محمد است. از آنجا که امام عسکری(ع) پدر امام مهدی(ع) است همواره این چهره از شخصیت امام عسکری(ع) برای شیعیان شاخص و پررنگ بوده است.
شیعه از دیدگاه امام حسن عسکری (علیه السلام)
از دیدگاه امام یازدهم هر کس که بنام شیعه خوانده شود ولی اوصاف و ویژگی های یک شیعه حقیقی و واقعی را دارا نباشد، شیعه شمرده نمی شود. شیعه واقعی کسانی هستند که همچون رهبران دینی خویش در نهضت خدمت رسانی به مردم و برادران دینی خویش فعال و کوشا باشند و به دستورات و نواهی الهی پای بند باشند چنان که حضرت عسکری در کلام زیبا و دلنشین خود درباره تعریف شیعه می فرماید:
شیعه علی هم الذین یؤثرون اخوانهم علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه و هم الذین لایراهم الله حیث نهاهم و لا یفقدهم حیث امرهم، و شیعه علی هم الذین یقتدون بعلی فی اکرام اخوانهم المؤمنین
پیروان و شیعیان علی (علیه السلام) کسانی هستند که برادران (دینی) خود را بر خویش مقدم می دارند گرچه خودشان نیازمند باشند و شیعیان علی (علیه السلام) کسانی هستند که از آن چه خداوند نهی کرده دوری می کنند و به آنچه امر نموده عمل می کنند و آنان در تکریم و احترام برادران مؤمن خود به علی (علیه السلام) اقتدا می نمایند.
و در جای دیگر درباره نشانه های شیعیان فرمود:
علامات المؤمنین خمس صلاه الاحدی و الخمسین و زیاره الاربعین و التختم فی الیمین و تعفیر الجبین و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم
نشانه های مؤمنان (شیعیان) پنچ چیز است: خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در هر روز (۱۷ رکعت واجب و ۳۴ رکعت نافله) زیارت اربعین امام حسین (علیه السلام) داشتن انگشتر در دست راست، و ساییدن پیشانی به خاک و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم (در نمازها).
۱– اندیشه و تفکر
علیکم بالفکر فانه حیاه قلب البصیر و مفاتیح ابواب الحکمه
امام عسکری (ع): بر شما باد به اندیشیدن! پس به حقیقت، تفکر موجب حیات و زندگی دل آگاه و کلیدهای درب های حکمت است.
پیامبران، امامان و بندگان صالح الهی همگی اهل فکر و تعقل بوده اند، از این رو امام صادق (علیه السلام) در منزلت ابوذر فرمود: «بیش ترین عبادت اباذر که رحمت خدا بر او باد، اندیشه و عبرت اندوزی بود.»
انسانهایی که با عقل اندیشه نکنند و با چشم جانشان در دیدن حقایق دقت بخرج ندهند در روز قیامت نابینا محشور می شوند. امام حسن عسکری (علیه السلام) این حقیقت را با گوشزد کردن آیه ای از قرآن برای اسحاق بن اسماعیل نیشابوری در طی نامه ای چنین بیان می کند:
«ای اسحاق! خداوند بر تو و امثال تو از آن هایی که مورد رحمت الهی قرار گرفته و همچون تو دارای بصیرت خدا دادی می باشند، نعمت خویش را تمام کرده است … پس به یقین بدان ای اسحاق که هرکس از دنیا نابینا بیرون رود، در آخرت هم نابینا و گمراه خواهد بود. ای اسحاق! چشمها نابینا نمی شوند، بلکه دلهایی که در سینه ها هستند نابینا می شوند. (بر اثر اندیشه نکردن) و این سخن خداوند در کتاب متقن خویش است آنجا که از زبان انسان ستم پیشه بیان می کند : «پروردگارا چرا مرا نابینا محشور نمودی با این که دارای چشم بودیم؟ (خداوند در جواب) می فرماید: همان گونه که آیات ما برای تو آمد و تو آنها را فراموش کردی، امروز نیز تو فراموش خواهی شد.»
گاه امام حسن عسکری با گوشزد این خطر که عده ای در جامعه عبادت را منحصر در انجام نماز و خواندن نمازهای مستحبی و گرفتن روزه های واجب و مستحب می دانند، بدون آنکه در رمز و راز آن اندیشه کنند و یا در زمان و اوضاع آن تعقل نمایند، جایگاه ویژه اندیشه و تفکر را این گونه بیان می فرماید:
لیست العباده کثره الصیام و الصلوه و انما العباده کثره التفکر فی امر الله
عبادت به بسیاری نماز و روزه نیست، همانا عبادت تفکر بسیار در امر خداوند است.
۲– ایمان گرایی و سود رسانی:
فکر و اندیشه، و یا تامل و تدبر آن گاه ارزش حقیقی و عینی خویش را نشان می دهد که منجر به ایمان و عمل و تلاش شود وگرنه تفکری که بدنبالش ایمان و عمل نباشد مطلوب و کارساز نیست. به همین جهت آن حضرت تاکید فرمود که شیعیان به دو خصلت توجه داشته باشند
خصلتان لیس فوقهما شیء الایمان بالله، و نفع الاخوان
دو خصلت است که برتر از آن چیزی نیست، ایمان به خداوند و فایده رساندن به برادران (دینی).
۳– به یاد خدا و قیامت بودن
ایمان برگرفته از اندیشه بدنبال خود عمل و یاد خدا و همچنین انجام عبادت را در پی دارد، به همین جهت یکی دیگر از انتظارات حضرت عسکری (علیه السلام) از شیعیان این است که خداوند و قیامت و رسول را فراموش نکنند. چنان که فرمود:
اکثروا ذکر الله و ذکر الموت و تلاوه القرآن و الصلاه علی النبی
زیاد به یاد خداو مرگ باشید و همواره قرآن بخوانید و بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) (و آل او) درود بفرستید.
۴- حسابرسی اعمال و پاسخگویی وجدان
انتظار دیگری که امام حسن (علیه السلام) از شیعیان دارد، رسیدگی به اعمال و داشتن محاسبه در هر شبانه روز، و پاسخگویی وجدان اخلاقی است.
ممکن است عده ای زرنگی را در آن بدانند که از حسابرسی، و پاسخگویی فرار کنند و به نوعی طفره روند، ولی باید بدانند که هرگز چنین رفتاری هوشمندی و زرنگی به حساب نمی آید، در همین زمینه است که حضرت عسکری (علیه السلام) خردمندانه می فرماید:
اکیس الکیسین من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت
زیرکترین زیرکان (و هوشمندترین افراد) کسی است که به حساب نفس خویش پردازد (و پاسخگوی خدا و وجدان خویش باشد) و برای پس از مرگ خویش تلاش نماید. (۱۰)
۵– تقوا و پاکی راستی و امانتداری
از مهم ترین و بارزترین ویژگی های مورد انتظار برای شیعیان و مؤمنان دو صفت نفسانی تقوا و ورع است که انسان را در مقابل انجام گناه و دوری از محرمات حفظ و تقویت می کند، و در کنار آن دو، دو صفت والای امانتداری و راستگویی است که آن چنان اهمیت دارد که اساس نظم و انسجام و آرامش هر جامعه ای را می توان با تقویت و ترویج این اوصاف در میان افراد جامعه پی ریزی نمود و مشکلات را حل و سعادت جوامع را تضمین نمود. امام حسن عسکری (علیه السلام) با تاکید بر اوصاف فوق و برخی اوصاف دیگر خطاب به شیعیان خود می فرماید:
اوصیکم بتقوی الله و الورع فی دینکم والاجتهاد لله و صدق الحدیث و اداء الامانه الی من ائتمنکم من بر اوفاجر و طول السجود و حسن الجوار فبهذا جاء محمد (ص) صلوا فی عشایرهم و اشهدوا جنائزهم وعودوا مرضاهم، و ادوا حقوقهم، فان الرجل منکم اذا ورع فی دینه و صدق فی حدیثه و ادی الامانه و حسن خلقه مع الناس قیل هذا شیعی فیسرنی ذلک
شما را سفارش می کنم به تقوای الهی و ورع در دین خود و کوشش در راه خدا، راستگویی و رد امانت به هرکه به شما امانت سپرد – خوب یا بد – و طولانی بودن سجده و خوب همسایه داری; چرا که محمد (ص) برای این ها آمده است. در گروههای آنها (مخالفان) نماز بخوانید (یعنی در نماز جماعت شرکت کنید) و در تشییع جنازه آنها حضور داشته باشید و بیمارانشان را عیادت، و حقوق آنان را ادا نمایید، زیرا اگر مردی (و فردی) از شما در دین خود ورع داشت و در سخنش راست گفت و امانت را رد کرد و اخلاقش با مردم خوب بود گفته می شود این شیعه است. پس من از این (گفته) شادمان می شوم.
و در جای دیگر فرمود:
المؤمن برکه علی المؤمن و حجه علی الکافر
مؤمن (و شیعه) برکتی برای مؤمن و (اتمام) حجتی برای کافر است.
۶- جزء بهترین ها باشید نه بدترین ها
آن امام همام گاه ضمن معرفی افراد نمونه و برتر، و همین طور افراد بدتر، غیر مستقیم انتظار خویش را از شیعیان ابراز می دارد که جزء بهترین ها باشید، و آنان را این گونه معرفی می نماید:
اورع الناس من وقف عند الشبهه، اعبد الناس من اقام علی الفرائض، ازهد الناس من ترک الحرام، اشد الناس اجتهادا من ترک الذنوب
پارساترین مردم کسی است که در شبهات توقف کند، عابدترین مردم کسی است که واجبات را به جا آورد، زاهدترین مردم کسی است که از حرام دوری کند و کوشاترین مردم کسی است که گناهان را ترک کند.
در مقابل بدترین ها را نیز معرفی می کند تا شیعیان آگاهانه یا ناآگاهانه جزء آن افراد قرار نگیرند:
بئس العبد، عبد یکون ذا وجهین وذالسانین یطری اخاه شاهدا و یاکله غائبا، ان اعطی حسده و ان ابتلی خانه
بدترین بندگان بنده ای است که دارای دو چهره و دو زبان باشد، در حضور برادرش او را می ستاید و پشت سر، او را می خورد (و غیبتش را گوید). اگر به او چیزی عطا شود، حسد می ورزد و اگر گرفتار گردد، به او خیانت می کند.
۷– عزت نفس و دوری از ذلت
انسان به عزت نفس و تکریم شخصیت بیش از همه چیز نیازمند است انسان می تواند رنج گرسنگی و تشنگی را تحمل کند و با فقر و نداری بسازد اما تحقیر شخصیت و آزردگی روح و روان و پایمال شدن عزت انسان بسادگی قابل رفع و جبران نیست، ممکن است تا پایان عمر انسان را آزار دهد، خداوند عزیز انسان را عزیز آفریده و هرگز به او اجازه تحقیر دیگران و یا شخصیت خودش را نداده. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خداوند تمام امور مؤمن را به خود او واگذار نموده، ولی به او واگذار نکرده است (و اجازه نداده) که ذلیل باشد آیا سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: عزت از آن خدا و رسول او و مؤمنان است ولی منافقان نمی دانند، پس مؤمن همیشه عزیز است و ذلیل نمی باشد.» (۱۵)
به همین جهت یکی از انتظارات مهم حضرت عسکری (علیه السلام) در دوران غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) این است که شیعیان عزیز و با عزت باشند و هرگز خود را ذلیل نکنند، در یک جا فرمود:
ما اقبح بالمؤمن ان تکون له رغبه تذله
چه زشت است برای مؤمن (و شیعه) دل بستن به چیزی که وی را خوار می سازد.
و در جای دیگر دلسوزانه نصیحت نمود که:
لا تمار فیذهب بهاؤک و لا تمازح فیحقر علیک
جدال و کشمکش مکن زیرا ارزش و شخصیت تو را از بین می برد (و موجب خواری انسان می شود) و شوخی (بیش از حد) مکن تا مردم به تو جرات جسارت پیدا نکنند.
و گاه راهکارهای رسیدن به عزت و دوری از ذلت را به شیعیان ارائه می دهد و قاطعانه می فرماید:
ما ترک الحق عزیز الا ذل و لا اخذ به ذلیل الا عز
هیچ عزیزی حق را رها نکرد مگر آنکه خوار و ذلیل شد، و هیچ ذلیل و خواری به حق عمل نکرد مگر آن که عزیز گردید.
۸ – افتخار ما باشید نه باعث سرشکستگی ما
یکی دیگر از مهمترین انتظارات امامان مخصوصا امام حسن عسکری (علیه السلام) از شیعیان این است که از نظر رفتاری و اخلاقی به گونه ای رفتار کنند که در بین جامعه بشری عموما و در بین مسلمانان خصوصا الگو و نمونه باشند تا آنجا که مردم بگویند این ها شیعیان علی (علیه السلام) و امامان معصوم هستند، و این ها تربیت یافتگان مکتب اهل بیت می باشند.
به همین جهت حضرت عسکری می فرماید:
اتقوا الله و کونوا زینا ولا تکونو شینا، جروا الینا کل موده، و ادفعوا عنا کل قبیح، فانه ما قیل فینا من حسن فنحن اهله و ما قیل فینا من سوء فما نحن کذلک …
از خدا پروا نمایید و زینت (و مایه سرافرازی ما) باشید نه مایه ملامت (و سرافکندگی) همه دوستی ها را به سوی ما جذب کنید و هر زشتی را از ما دور نمایید; زیرا هر خوبی که در حق ما گفته آید ما شایستگی آن را داریم و هر بدی که درباره ما بر زبان برآید ما چنان نیستیم … (چرا که) خداوند ما را پاک شمرده و هیچ کس غیر از ما نمی تواند ادعای چنین مقامی را نماید مگر این که دروغ پرداز باشد.
۹ – از ریاست طلبی پرهیز کنید
از صفاتی که سخت گمراه کننده و خطرناک است مقام خواهی ها و ریاست طلبی ها است، بر کسی پوشیده نیست که ریاست طلبی ها چه ضربات شکننده ای بر پیکر اسلام وارد نموده و همین ریاست طلبی بود که خلافت را از مسیر اصلی خویش خارج نموده و پیش آمد آنچه که پیش آمد، و این فریاد فاطمه (سلام الله علیها) است از دست ریاست طلبی گروهی که خلافت را غصب نمودند، آنجا که فرمود: «اما (افسوس) کسی را مقدم داشتند که خداوند او را کنار زده بود و کسی را کنار زدند که خداوند او را مقدم داشت، تا آنجا که ره آورد بعثت را انکار کردند و به بدعت ها روی آوردند، آن ها هوا پرستی و شهوت (و ریاست طلبی) را برگزیدند و بر اساس رای و نظر شخصی عمل کردند هلاک و نابودی بر آنان باد، آیا نشنیدند کلام خدا را که فرمود: پروردگار تو آنچه را که می خواهد خلق می کند و هرچه را بخواهد اختیار می کند و برای آنان اختیاری نیست … ».
افسوس (که سران سقیفه) آرزوها (و ریاست طلبی های) خود را در دنیا تحقق بخشیدند و از آینده غافل ماندند، خدا نابودشان گرداند و آنان را در کارهایشان گمراه کند …. .
و امروز در جامعه خود نیز شاهد ریاست طلبی ها و مقام خواهی ها هستیم خدا می داند که چه بودجه های کلانی در راه رسیدن به ریاست خرج شده و می شود. و از چه وسیله هایی که برای رسیدن به مقام استفاده شده است و می شود. عده ای برای رسیدن به مقام از آزادی های خلاف قانون و نامشروع نیز پشتیبانی کردند، و عده ای نیز برای رسیدن به ریاست از تخریب دیگران بهره جسته و یا اسلام و ارزشهای اسلامی را سپر ریاست طلبی های خویش قرار دادند و …
امام حسن عسکری (علیه السلام) با توجه به این خطرها است که دردمندانه می فرماید:
ایاک و الاذاعه و طلب الریاسه فانهما یدعوان الی الهلکه
از افشای اسرار (ما اهلبیت ( علیهم السلام) و ریاست خواهی دوری کن که این دو مایه هلاک و نابودی است.
۱۰ – استواری بر دین و ولایت در دوران غیبت
آخرین انتظاری که در این سطور بدان اشاره می شود، انتظار حضرت عسکری (علیه السلام) از شیعیان خویش است در دوران غیبت کبرای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چرا که یکی از دورانهای بسیار سخت و طاقت فرسا که صبر و استواری فراوانی می طلبد همین دوره است، انتظار آن حضرت این است که مردم و شیعیان دوران غیبت را تحمل کنند و از خود بردباری و استقامت بخرج دهند، و بر دین الهی و امامت و ولایت ثابت و استوار بمانند، و دائما برای ظهور مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دعا نمایند، چرا که؛
و الله لیغیبن غیبه لاینجوا فیها من الهلکه الا من ثبته الله عز و جل بامامته و وفقه للدعاء بتعجیل فرجه
به خدا سوگند (حضرت مهدی) غیبت طولانی خواهد داشت که نجات پیدا نکند در آن دوران مگر کسانی که خداوند عزیز و جلیل بر قائل بودن (و اعتقاد) به امامت او استوارش نگهدارد، و توفیق دهد که برای فرج آن حضرت دعا نماید.
پی نوشت ها:
محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج ۵، ص ۲۳۱ .
بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۳۴۸ و مصباح المتهجد، ص ۷۸۷، روضه الواعظین، ج ۱، ص ۱۹۵ .
محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۱۵ و الحکم الزاهره، ج ۱، ص ۱۹ .
بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۴۳۱ .
علی بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۵۱۳ و ۵۱۴ .
سوره طه، آیه ۱۲۶ .
بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۲۲، وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۵۳ ; اصول کافی، ج ۲ ص ۵۵ و تحف العقول، ص ۵۱۸، حدیث ۱۳ .
تحف العقول، ص ۵۱۸، حدیث ۱۴ .
همان، ص ۴۸۷ .
حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۹۸ .
همان، ج ۸، ص ۳۸۹، حدیث ۲ و تحف العقول، ص ۵۱۸، حدیث ۱۲ و میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۴۹۱ .
تحف العقول، ص ۵۱۹، حدیث ۲۰ و درچاپ انتشارات آل علی (ع) ص ۸۹۲، روایت ۲۰ .
همان، ص ۵۱۹ ح ۱۸، و انوار البهیه، شیخ عباس قمی، ص ۳۱۸ .
تحف العقول (همان) ص ۵۱۸، ح ۱۴ و در چاب انتشارات آل علی (ع)، ص ۸۹۲ روایت ۱۴ .
میران الحکمه، ج ۵، ص ۱۹۵۷ .
تحف العقول، ص ۵۲۰ .
بحارلانوار، ج ۷۵، ص ۳۷۱، میزان الحکمه، ج ۹، ص ۱۳۵ .
تحف العقول، ص ۵۲۰ و در چاپ انتشارات آل علی (ع)، ص ۸۹۴، روایت ۳۵ .
همان، ص ۵۱۸ و در چاپ آل علی (ع)، ص ۸۹۰، روایت ۱۲ .
سوره قصص، آیه ۶۸ .
محمد باقر مجلسی، بحارالانوار (بیروت، داراحیاء التراث)، ج ۳۶، ص ۳۵۳ و ر – ک احقاق الحق ج ۲۱، ص ۲۶ .
تحف العقول (انتشارات آل علی (ع)) ص ۸۸۸، روایت ۴ .
شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص
