پايگاه اطلاع رساني معاونت فرهنگي تربيتي مركز آموزش هاي غيرحضوري

خانواده، به عنوان اصلی ترین نهاد در رفع نیازهای حیاتی و عاطفی انسان، برای ایجاد روابطی شایسته و محکم میان افراد خود باید ویژگی هایی داشته باشد که در پرتو بهره مندی از آنها اعضای خانواده پرورشی صحیح بیابند و به کمال و سودمندی برسند. مسلما هر خانواده با مشکلات و کمبودهایی روبه روست. آنچه مهم است عمل کردن به شیوه درست و منطقی در هنگام بروز آنها است. در حقیقت باید میان کنش و واکنش تناسب برقرار شود تا اعضای خانواده با حفظ ارزش های خویش، از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب پیش روند.

منظور از خانواده اخلاقی، مجموعه ای نظام یافته است که محوریت آن را زن و شوهر تشکیل می دهند و هر کدام متناسب با توانایی های خویش با خاطری آسوده و رضایت مندی، در جهت بهبود کیفی روابط درونی و کسب موفقیت های بیرونی در تلاشند. در نگاه ارزشی اسلام به خانواده، اخلاق و حقوق طرفین آن چنان درهم تنیده شده اند که مرزی میان وظایف رسمی و حقوقی زن و شوهر و آنچه در زندگی شان صفا و صمیمیت بیشتری فراهم می کند و یک زندگی ایده آل اخلاقی را می سازد، وجود ندارد. وظایف و تکالیف شرعی از لحاظ اخلاقی و ارزشی توان ارتقای خانواده از مرزهای سلامت به قله های تعادل و تکامل را داراست.

برای مثال بنابر دستور اسلام، وظیفه مرد در اداره زندگی و دادن خرجی همسر و فرزندان، افزون بر رفع تکلیف وی، در حد جهاد در راه خدا با ارزش و در سعادت فرد و جامعه اثربخش است و نیز برابر آن برای او پاداش در نظر گرفته می شود. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «مردی که برای تأمین معاش خانواده اش تلاش می کند، همچون مجاهدی است که در راه خدا جان بر کف می نهد».

پیام متن:

1. خانواده، اصلی ترین نهاد در رفع نیازهای حیاتی و عاطفی؛

2. تأمین معاش خانواده، ارزشی معادل با جهاد.

حسن معاشرت و خوشرویی، نشان اعتلای خانواده

یکی از مهم ترین ویژگی های خانواده اخلاقی و پویا، حسن معاشرت افراد آن خانواده است. حسن معاشرت هم جنبه اخلاقی و ارزشی دارد و هم جنبه حقوقی. به مجموعه ای از رفتارها که شامل اکرام و ترک آزار، احترام، خوش زبانی، گشاده رویی، اعلام دوستی، پرهیز از خشونت، و مواردی این گونه اند، حسن معاشرت گفته می شود.

قرآن کریم با عبارت «و عاشِرُوُهّن بالمعروف» (نساء: 19) به طور صریح بر حفظ حرمت اشخاص و نشاط آفرینی و خوش رویی در برخوردها سفارش می کند. شادکامی، نتیجه زیبانگری و درک صحیح واقعیت هاست. حسن معاشرت، مهر و مودتی است که بر پایه ایمان به خدا در خانواده شکل می گیرد. ابراز دوستی، خوش زبانی و شادکامی معمولاً در ابتدای زندگی با شور و شوق خاصی جریان دارد، ولی در ادامه ممکن است به لحاظ وجود مسائل گوناگون، وظایف سنگین و غیره این جنبه از رفتارها کم رنگ شود.

باید دانست که لحظه های زندگی پر ازبیم و امید است. رفتارهای محترمامه و شادی آفرین در ایجاد رغبت و امید به فردای روشن بسیار کمک می کنند و خستگی و دل زدگی را از افراد خانواده می زداید: قرآن کریم انسان ها را به حفظ تعادل در زمان از دست دادن نعمت ها و یا به دست آوردن آنها سفارش می کند:

لِکَیلا تَأسَوَا علی ما فاتَکُم و لاتَفْرَحوا بما آتاکُم. (حدید: 23)

به خاطر آنچه از دست داده اید، ناامید نگردید و به خاطر آنچه به دست آورده اید، زیاد شادمان نباشید.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله رابطه ایمان را با همسردوستی، به شیوایی بیان می کند که هر چه ایمان انسان کامل تر باشد، بیشتر به همسرش اظهار محبت می کند و ارزش هم نشینی مرد در کنار زنش، بیشتر از اعتکاف و عبادت در مسجد است. سعدی شیرین سخن نیز چنین می گوید:

کسی برگرفت از جهان کام دل	که یکدل بود با وی آرام دل
اگر پارسا باشد و خوش سخن	نگه در نکویی و زشتی مکن
زن خوش منش دل نشان تر که خوب	که آمیزگاری بپوشد عیوب

پیام متن:

حسن معاشرت زن و شوهر، نشانه پویایی آنها.

همراهی و مشارکت، نشانی دیگر از اعتلای خانواده

خانواده تحول گرا و کمال طلب همواره در حال تکاپو برای رسیدن به موفقیت های بیشتر و ارزش های والاتر است. استعدادهای ذاتی خود را می شناسد و در راه به فعلیت رساندن آنها همیاری می کند. شکوفایی علمی و ارتقای معنوی یا موفقیت اقتصادی هر یک از افراد این مجموعه، مرهون همراهی و سرمایه گذاری افراد در خانواده است.

بنا به فرمایش قرآن، زن و شوهر همچون لباس و پوشش همدیگرند، «هُنَّ لباسٌ لکم و انتم لباس لَهُن». (بقره: 187) آنها به واسطه ازدواج، پوشش زیبای تن و روح و فکر همدیگر می شوند. یکدیگر را در برابر بلاها و حوادث، سردی ها و گرمی ها یاری می دهند و به عزت و شوکت هم می افزایند.

اگر آدمی به واقع خواهان موفقیت طرف مقابل است، باید رفتار و گفتارش را با خواست منطقی و درست همسرش هماهنگ سازد. سرمایه ای که زن و شوهر برای مشارکت به میان گذاشته اند، عالی ترین سرمایه یعنی قلب و روح، عواطف و احساسات است. در این سرمایه گذاری، مرزی میان منافع مرد با منافع زن وجود ندارد، هم چنان که آسیب ها و آفت ها متوجه هر دو است. پس همیاری و مشارکت در موفقیت یکی، در حقیقت ناشی از سرمایه گذاری طرف مقابل هم هست.

در مجلس ترحیم همسر بزرگوار علامه طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان، ایشان را بسیار متأثر و ناراحت می بینند، از ایشان سؤال می کنند: چرا بیش از حد برای فقدان همسرتان اندوهناکید؛ ایشان می فرماید: «اگر زحمات و مساعدت های همسرم نبود، من توانایی نوشتن المیزان را پیدا نمی کردم».

نقل است که جنگ و صلح تولستوی که یکی از معدود کتاب های جاودان ادبیات جهان است، بیش از ده بار توسط همسر وی پاکنویس شد تا اثری ارزنده به جامعه بشری عرضه شود.

پیام متن:

زن و شوهر می توانند موجب ره یابی یکدیگر به اوج قلّه عظمت بشوند.

راهکارهایی جهت افزایش همکاری بین زن و شوهر

1. کار برای رضای خدا

ارزش کار را محیط و نوع کار تعیین نمی کند، بلکه نیت و انگیزه های اخلاقی و میزان بهره وری آن کار در ارتقای خود و جامعه، به کار ارزش می دهد. پس هم چنان که کار مرد در راه تأمین معاش ارزشمند است، کار زن نیز در محیط خانه با اهمیت و شایسته پاداش معنوی و اخروی است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «اگر زنی برای رضای خدا ظرف آبی به دست همسرش بدهد، خداوند اجر زنان بزرگی چون آسیه را برای او در نظر می گیرد».

2. کمک به همسر در امور خانه

همکاری مرد در انجام امور خانه نه تنها از منزلت او نمی کاهد، بلکه محبوبیت وی را افزایش می دهد. پیغمبر خدا با آن عظمت، در منزلش کار می کرد و می فرمود: در امور خانه داری خدمت به همسر نمی کنند، مگر صدیقین و شهدا یا مردانی که خداوند خیر دنیا و آخرت را به آنان عطا کرده است.

3. اظهار علاقه و اعتماد نسبت به همسر

علاقه و اعتماد خود را به همسرتان در مواقع بحرانی نشان دهید. فرزندان را هم از وضع کار و موقعیت وی آگاه کنید تا به خاطر حضور کم وی در کنار خانواده به سبب مسئولیت های فراوان، بدبین نشوند و انتظارات خود را با واقعیت ها هماهنگ سازند.

4. پرهیز از غرور

همسرانی می توانند در حکم بال پرواز برای طرف خود باشند که خودشیفته و مغرور نباشند.

5. قدر شناسی

قدرشناسی و سپاس گزاری از همسر، به عنوان تشویق وی برای تلاش بیشتر و کسب موفقیت، لازم و سودمند است.

«مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمَخْلوُقَ لَمْ یَشْکُرِ الْخالِق؛ کسی که از مخلوق قدردانی نکند، از خدا نیز تشکر نکرده است».

شکر او شکر خدا باشد یقین	چون به احسان کرد توفیقش قرین
ترک شکرش ترک شکر حق بود	حق او بی شک به حق ملحق بود

مولوی

پیام متن:

مشارکت و همکاری به این معناست که زن و شوهر به عنوان مکمل و متمم شخصیت یکدیگر، باید برای تکامل و پیشرفت یکدیگر به از لحاظ روحی و عملی بکوشند و اندیشه ترقی را به شکوفایی در عمل برسانند.

مسئولیت پذیری، عاملی برای تعالی خانواده

از ویژگی های مهم خانواده اخلاقی، پذیرش و انجام درست مسئولیت ها با رضایت خاطر است. هر مسئولیتی باید متناسب با توانایی فرد به او واگذار شود تا به خوبی از عهده آن برآید: «لا یُکَلّفُ اللّه َ نَفَسا اِلا وُسعَها؛ خداوند هیچ کس را بیش از توانش تکلیف نمی کند». (بقره: 286) اگر افراد خانواده در زندگی با خط مشی مشخصی در تصمیم گیری ها و خواسته ها و نیز با روحیه تعهد به انجام وظایف پیش روند، هماهنگی و همگرایی بین آنان پدید می آید. از این رو، ابتدا باید توانمندی اعضا شناخته شود و سپس با امید به خدا و پشتکار، دل به این هدف متعالی سپرد.

دین مبین اسلام براساس ویژگی های طبیعی، روانی و روحی زن و مرد، وظایفی را بر دوش آنان نهاده است که پای بندی به انجام آنها زندگی را به زیبایی و رشد بهتر رهنمون می شود. خداوند مدیریت خانواده را بر دوش مرد گذارده است: «الرَجّالُ قَوّاموُنَ عَلَی النّساء» (نساء: 34)، زیرا توانایی تدبیر مردان و نیروی شناختی آنان برای اداره زندگی بیشتر از زنان است و در روان شناسی تفاوت های فردی نیز این قضیه اثبات شده است که باید مرد مسئولیت اداره خانواده را به عهده گیرد. زن نیز با عاطفه و مهربانی خود در تأمین مهر و محبت برای اعضای خانواده به ویژه برای رشد عاطفی کودکان از مرد تواناتر است. این دو خصوصیت متفاوت در مرد و زن، لازمه تعادل بخشی به کانون خانواده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

علی و فاطمه علیهماالسلام درباره خدمات خانه از رسول خدا صلی الله علیه و آله داوری خواستند. پیغمبر فرمود که امور داخل منزل به عهده فاطمه علیهاالسلام و امور بیرون منزل بر عهده علی علیه السلام . فاطمه علیهاالسلام از این سخن پیامبر چنان مسرور گشت که فرمود: جز خدا نمی داند چقدر از این تقسیم وظایف خشنودم؛ چرا که پدرم مرا از همراهی با مردان نامحرم در بیرون خانه منع فرمود.

پیام متن:

قبول مسئولیت زن و مرد، هر کدام مناسب با توانایی های خود.

مرد سالاری، زن سالاری یا؟

به عقیده اسلام قراردادها و روابط زندگی به گونه ای باید تنظیم شود که همواره حق حاکم باشد و مرد سالاری یا زن سالاری به کنار رود. در همه حال حق را باید پذیرفت و به آن عمل کرد، حتی اگر مطابق میل هر کدام نباشد: «قُل الحَّقَ وَلَو کان مُرّا.» امام محمد باقر علیه السلام در این روایت به حق گویی سفارش می کند، گرچه برخلاف نظر دیگری باشد.

یکی بی خود از خشمناکی چو مست	یکی بر زمین می زند هر دو دست
فتادند در عقده پیچ پیچ	که در حل آن ره نبردند هیچ
دلایل قوی باید و معنوی	نه رگ های گردن به حجت قوی

سعدی

آدمی برای آنکه در زندگی حق محور شود، لازم است تا نکاتی را رعایت کند، از جمله:

1. در تمام امور به خصوص هنگام اظهارنظر و قضاوت، خدا را در نظر بگیرد و از فخرفروشی، زورگویی و تحمیل نظر خود به دیگران به دور باشد.

2. اطلاعات کافی در مورد موضوع داشته باشد.

3. خواسته خود را محترمانه و با استفاده از الفاظ و عبارت های مناسب مطرح کند. حضرت رسول صلی الله علیه و آله زیبایی انسان را نهفته در زبان او می داند و حضرت علی علیه السلام می فرماید: «زیبا سخن گویید تا زیبا پاسخ بشنوید».

4. از نسبت دادن خصلت های ناشایست و تلقین منفی به همسر بپرهیزد.

5. چشم خود را به ویژگی های مثبت و موفقیت های همسر بگشاید و به محض پیش آمدن کمترین نارضایتی، وی را کنار نگذارد.

پیام متن:

نه مرد سالاری نه زن سالاری، بلکه حق سالاری.

تفاهم، راهی به سوی ارتقای خانواده

مؤثرترین عامل پدید آورنده زیبایی ها در زندگی مشترک، تفاهم و هم فکری است. اگر خود را با دیدگاه همسرمان هماهنگ کنیم، به گونه ای که نحوه نگرش و بینش او را نسبت به مسائل درک کنیم، به مرز تفاهم رسیده ایم. تفاهم به معنای درک نیازها، سلیقه ها، نظرات و فهم شخصیت طرف مقابل متناسب با شرایط و وضعیت جسمی، روانی، فرهنگی، شغلی و اجتماعی است.

برای دست یابی به تفاهم، درک علاقه مندی ها، روحیه ها و حالت های طرف مقابل و ارزش دادن به وی و تلاش در جهت تأمین خواسته های او ضروری است. نادیده گرفتن شخصیت همسر، بی علاقگی نسبت به تمایلاتش و مقایسه او با دیگران، موجب دور شدن مرد و زن از وادی تفاهم است و در مقابل، استفاده از واژه ها و عبارت های محترمانه، زبان ملایم و نرم، صداقت در گفتار، دوری از یک سونگری، قضاوت عادلانه و به دور از بغض و کینه، راه رسیدن به تفاهم را هموار می سازد.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است

رفق و مدارا بر امری قرار نمی گیرد، مگر آنکه آن را لطیف و زیبا می کند و از امری جدا نمی شود، جز آنکه باعث زشتی و ناروایی آن می شود.

علی علیه السلام نیز می فرماید: «تحکیم روابط انسان ها و انس و الفت آنها، وابسته به ملایمت و نرمی در اخلاق است».

بهتر است تفاهم هم در خلوت و هم در حضور دیگران حفظ شود. زن و شوهر در لحظاتی به دور از هیاهو و گرفتاری های زندگی، در خلوت خود به فهم مشترک می رسند. به واسطه همین تفاهم، در حضور دیگران نیز حریم یکدیگر را نگه می دارند و حتی آن گاه که هر کدام سخنی را برخلاف نظر آنان هم می کند. به نشانه تأیید و تصدیق باید او را همراهی کنند و ارزش و حیثیت او را در حضور دیگران از بین نبرند.

پیام متن:

1. معنای تفاهم و درک متقابل، ارزشمند دانستن دیگران است.

2. خود را به جای دیگران قرار دادن و از زاویه دید او به جهان نگریستن.

گذشت، راهی مطمئن برای تعالی خانواده

تغافل، به معنای چشم پوشی از خطای دیگری و اینکه خود را به رفتار وی ناآگاه نشان دادن است. البته چشم پوشی از آن دسته از خطاهای کوچک که، جبران پذیر و اصلاح شدنی است تنها برای کسانی قابل اجرا است که در حد بالایی از رشد معنوی و کنترل نفسانی قرار گرفته اند: انسان های با کرامتی که چشم پوشی را به جای عیب جویی برمی گزینند، خود را ارزشمندتر و محبوب تر می سازند.

نتیجه مثبت این عمل، فرصت بخشی به طرف مقابل برای اصلاح خود، کمک به تقویت آرامش در خانواده و جلوگیری از نهادینه شدن بدی و زشتی در زندگی است. هم چنان که بدبینی و دشمنی و فاصله گرفتن از یکدیگر، نتیجه عیب جویی و آشکار کردن عیب هاست. اگر خواستار نادیده انگاشتن عیب های خویش از سوی دیگران هستیم، عیب های آنان را باید بپوشانیم. مولوی در این باره این گونه می سراید:

ای خنک جایی که عیب خویش دید	هر که عیبی گفت آن بر خود خرید
غافلند این خلق از خود ای پدر	لاجرم گویند عیب یکدگر
هر کسی گر عیب خود دیدی ز پیش	کی شدی غافل وی از اصلاح خویش

نکاتی که به منظور حفظ این ویژگی مثبت باید به آن ها توجه داشت:

1. گذشت و بزرگ منشی، بنای تفاهم را مستحکم و سیاست ضربه در مقابل ضربه، آن را متزلزل می کند.

2. عدم گذشت، موجب کم شدن اعتماد طرف مقابل می شود و سعه صدر هنگام بروز خطاهای کوچک، احساس کفایت، شایستگی و اصلاح درون را در او تقویت می کند.

3. قهر و ناسازگاری، مناسب زندگی اخلاقی نیست و طولانی شدن آن، به روابط عاطفی ضربه می زند.

4. اشتباهی که با یک عذرخواهی برطرف می شود، نباید بهانه ای برای برهم زدن آرامش باشد.

5. دیدن صفات خوب و مثبت دیگران، گذشت و چشم پوشی را آسان تر می کند.

پیام متن:

1. تغافل، موجب ارزشمندی شخص می شود؛

2. گذشت، استحکام بنیان خانواده را به همراه خواهد داشت.