منشور اخلاق اجتماعی در اندیشه امام رضا(ع)
در منابع روایی توصیه‌های اخلاقی و ارزشمندی از امام رضا(علیه السلام) درخصوص آداب معاشرت اسلامی به یادگار مانده است که نظر هر انسان آزاده و اخلاق‌مدار را به خود جلب می‌نماید، به راستی اگر شیعیان و محبان این امام همام به درستی می‌توانستند آداب و اخلاق اجتماعی و دُرهای ناب حیات دینی که از ایشان به یادگار مانده را در زندگی خود پیاده سازی نمایند، بسیاری از مشکلات زندگی اجتماعی برطرف شده و جامعه اسلامی رنگ و بوی الهی و آسمانی به خود می‌گرفت. در این یادداشت تلاش داریم با استناد به یکی از این روایات ماندگار به برخی از فضایل و بایسته‌های سبک زندگی دینی اشاره کنیم.
سلام یک امام به محبان و دوستان خود
به راستی یک محب و شیعه واقعی تا چه اندازه از پیام تحیت آمیز امام و ولی خود خوشحال و خرسند می شود، به طور قطع و یقین شوق و اشتیاق محبان امام رضا(علیه السلام) در این خصوص قابل وصف نیست، در روایتی از امام رضا(علیه السلام) این چنین سلام و تحیت خود را نسبت به دوستان و محبان خود بیان می‌فرمایند: «يَا عَبْدَ الْعَظِيمِ أَبْلِغْ عَنِّي أَوْلِيَائِيَ السَّلَامَ؛[1] اى عبد العظيم سلام مرا به دوستانم برسان». چه توفیق و سعادتی بالاتر از این که یک عاشق و شیدای امام معصوم(علیه السلام) مخاطب سلام و تحیت امام خود قرار گیرد و با لحنی محبت آمیز مورد توجه ولی خود قرار گیرد. حضرت بعد از این شروع اخلاق‌مدارانه و درس آموز به شیعیان خود این چنین توصیه و سفارش می‌فرماید:
توصیه اول: راه نفوذ شیطان را ببندید
«وَ قُلْ لَهُمْ أَنْ لَا تَجْعَلُوا لِلشَّيْطَانِ عَلَى أَنْفُسِهِمْ سَبِيلًا؛[2] و بگو به آنان كه شيطان را بر خود راه ندهند». این که حضرت در ابتدای فرمایش گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را متوجه کید شیطان نموده و ایشان را از راه‌های نفوذ شیطان برحذر می‌دارد به خوبی گواه بر اهمیت دشمن شناسی در مسأله جهاد بانفس است. موضوعی که پیش‌تر خدای متعال در قرآن کریم در آیات متعددی بندگان خود را متوجه آن نموده و استراتژی برخورد با شیطان را برای بندگان تبیین کرده است: «إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعيرِ؛[3] البتّه شيطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانيد؛ او فقط حزبش را به اين دعوت مى كند كه اهل آتش سوزان (جهنّم) باشند!». با توجه به اهمیت موضوع شیطان‌شناسی و برحذر بودن از مکاید آن در سبک زندگی دینی، متأسفانه بسیاری از افراد از این موضوع غافل شده و با سوء تدبیر خود در زمین او بازی می‌کنند و مغلوب کیدهای مخوف او می‌شوند. در واقع راه‌های نفوذ شیطان برای هر شخصی متفاوت است، به عبارتی ساده‌تر طناب‌هایی که شیطان برای اسیر کردن افراد به کار می‌گیرد با یکدیگر بسیار متفاوت بوده در هر کسی از راه نقطه ضعفی که دارد نفوذ می نماید، گناهانی همچون غیبت، عجب، تکبر،لجاجت، کینه، تهمت، دزدی، کم کاری، ریا کاری، قتل، حب دنیا، چاه طلبی، حق الناس...».
توصیه دوم: صداقت را پای ثابت زندگی کنید
امام رضا(علیه السلام) در فراز دیگری از پیام گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را به صداقت در گفتار امر می‌فرماید: «وَ مُرْهُمْ بِالصِّدْقِ فِي الْحَدِيثِ؛و فرمانشان بده براستى در حديث». صداقت و راستی از جمله برجسته‌ترین و گرانمایه‌ترین فضایل و مکارم اخلاقی است که فقدان آن در هر جامعه‌ای زمینه ساز سلب اعتماد و به وجود آمدن گسست های اجتماعی خطرناکی در بین افراد می‌شود. در واقع صداقت در گفتار در شکل دادن به شاکله‌ی انسان نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. بر اساس معارف و مفاهیم روایی راستگویی یکی از مهمترین راه‌های نجات و خلاصی از ناگواری‌ها در زندگی است. امام على (عليه السلام) : «الصَّادِقُ عَلَى شَفَا مَنْجَاةٍ وَ كَرَامَةٍ وَ الْكَاذِبُ عَلَى شَرَفِ مَهْوَاةٍ وَ مَهَانَة؛[4]راستگو در آستانه نجات و بزرگوارى است و دروغگو در لبه پرتگاه و خوارى».
به اذعان محققان و اخلاق پژوهان صداقت و راستگویی عصاره‌ی جمیع خصال ستوده به شمار می‌آید به گونه‌ای که دست‌یابی به بسیاری از خلق‌های پسندیده همچون اخلاص، دوری از طمع و پرهیز از حب و بغض‌های شخصی و افراطی، به مدد راستگویی و صداقت میسر می شود، ثمره این صداقت نیز چیزی جز بهره مندی از لذات ماندگار ابدی نیست؛ کما اینکه باری تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «قالَ اللَّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ؛[5]خداوند مى گويد: امروز، روزى است كه راستى راستگويان، به آنها سود مى بخشد؛ براى آنها باغ‌هايى از بهشت است كه نهرها از زير (درختان) آن مىگذرد، و تا ابد، جاودانه در آن مى مانند؛ هم خداوند از آنها خشنود است، و هم آنها از خدا خشنودند؛ اين، رستگارى بزرگ است!».
متأسفانه امروزه جوامع بشری از این عطای ارزشمند آسمانی و محک و میزان انسانی به شدت فاصله گرفته و پایه‌های زندگی، کسب و کار، روابط اجتماعی، بسیاری از امور زندگانی را بر اساس نیرنگ و دروغ پی‌ریزی کرده اند راستی و درستی از میان آنان رخت بربسته، بلکه آن را مانع پیشرفت خود به شمار می آورند.[6]
توصیه سوم: امانت داری لازمه زندگی دینی
امام رضا(علیه السلام) در فراز سوم سفارش‌های ماندگار خود به موضوع امانت‌داری اشاره کرده و همگان را به حفظ و رعایت آن دعوت می نمایند. «وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ؛[7] و امانت را ادا کنند». در واقع امانت‌داری نشانه بارز ایمان و نوعی رابطه اعتماد آمیز بین انسان و غیر اوست که اساس نظام اجتماعی بر آن استوار است و استحکام روابط شهروندی به طور مستقیم به آن وابسته است. امانت‌داری به مثابه صداقت و راستی در عمل است همچنان که راستگویی نوعی امانت‌داری در گفتار به شمار می‌آید. امانت‌داری صرفاً به اموال و سرمایه‌های مادی اختصاص ندارد؛ بلکه بنابر آنچه از آیات و روایات به دست می آید امانت‌داری معنای وسیعی دارد که سرمایه‌های عظیم معنوی دین، آیین حق، ایمان، فرمایش‌های پیامبران و پیشوایان معصوم(علیه السلام) و موقعیت‌های ارزشمند اجتماعی را نیز شامل می‌شود.[8] در اهمیت و ارزش این ویژگی اخلاقی همین بس که باری تعالی آن را یکی از ویژگی مؤمنان راستین معرفی کرده است:«وَ الَّذينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ؛[9] و آنها كه امانت‌ها و عهد خود را رعايت مى كنند».
توصیه چهارم: اجتناب از جدال و ستیز با یکدیگر
یکی از آسیب‌های خطرناک اجتماعی که روابط اجتماعی را به تیرگی و کدورت و کینه تبدیل می نماید، جدال و ستیزهای بی‌مورد است، نقطه ضعفی که شیطان به‌راحتی می تواند از طریق آن نفوذ کرده و روابط اجتماعی را به جدال و دشمنی مبدل نماید، امام رضا(علیه السلام) در خصوص این بیماری خطرناک این چنین شیعیان و محبان خود را از جدال برحذر می دارد: «وَ مُرْهُمْ بِالسُّكُوتِ وَ تَرْكِ الْجِدَالِ فِيمَا لَا يَعْنِيهِمْ؛ از جدال و نزاع بیهوده ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند».
توصیه پنجم: حفظ روابط اجتماعی و پرهیز از مفارقت و جدایی
حضرات معصومین(علیهم السلام) همواره دوستان و شیعیان خود را به حفظ و نگهداری روابط اجتماعی و خانوادگی دعوت کرده‌اند و آنها را از جدایی و مفارقت برحذر داشته‌اند. در این روایت زیبا نیز امام رضا(علیه السلام) اهمیت همگرایی را مورد توجه قرار داده و به همگان این چنین توصیه می‌فرمایند: «وَ إِقْبَالِ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ وَ الْمُزَاوَرَةِ فَإِنَّ ذَلِكَ قُرْبَةٌ إِلَيَّ وَ لَا يَشْغَلُوا أَنْفُسَهُمْ بِتَمْزِيقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَإِنِّي آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي أَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ وَ أَسْخَطَ وَلِيّاً مِنْ أَوْلِيَائِي دَعَوْتُ اللَّهَ لِيُعَذِّبَهُ فِي الدُّنْيَا أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ كَانَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ عَرِّفْهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِمُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزَ عَنْ مُسِيئِهِمْ إِلَّا مَنْ أَشْرَكَ بِي أَوْ آذَى وَلِيّاً مِنْ أَوْلِيَائِي أَوْ أَضْمَرَ لَهُ سُوءاً فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ لَهُ حَتَّى يَرْجِعَ عَنْهُ فَإِنْ رَجَعَ عَنْهُ وَ إِلَّا نُزِعَ رُوحُ الْإِيمَانِ عَنْ قَلْبِهِ وَ خَرَجَ عَنْ وَلَايَتِي وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ نُصِيبٌ فِي وَلَايَتِنَا وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ؛[10] به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند؛ زیرا این کار موجب نزدیکی به من است. خود را به دشمنی و بدگویی با یکدیگر مشغول نسازند؛ زیرا با خود عهد کرده‌ام که اگر کسی چنین کاری انجام دهد و دوستی از دوستانم را ناراحت کند و به خشم آورَد، خداوند را بخوانم تا او را در دنیا با شدیدترین عذاب‌ها مجازات کند و در آن سرا نیز از زیانکاران خواهد بود. به ایشان بگو: همانا پروردگار نیکوکارانشان را آمرزیده و از خطای گنهکارانشان در گذشته است؛ مگر کسی که به خدا شرک بورزد یا دوستی از دوستانش را بیازارد یا کینه آنها را به دل بگیرد. به درستی که خداوند او را نخواهد بخشید تا آنکه از کردار ناشایست خویش دست بکشد. هرگاه از این اعمال نادرست دوری گزیند، آمرزش خدا را شامل خود گردانده است؛ وگرنه روح ایمان از قلبش بیرون رفته و از «ولایت» ما خارج شده است و بهره ای از ولایت ما نخواهد برد. پناه بر خدا از این».
پی‌نوشت‌ها:
[1].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج71، ص230، ح27.
[2]. همان.
[3]. سوره مبارکه فاطر، آیه6.
[4]. نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 117 ، خطبه 86.
[5]. سوره مبارکه مائده، آیه 119.
[6]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص 199.
[7].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج71، ص230، ح27.
[8]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص 201.
[9]. سوره مبارکه مومنون، آیه 8.
[10].بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج71، ص230، ح27.
بلاغ
