پايگاه اطلاع رساني معاونت فرهنگي تربيتي مركز آموزش هاي غيرحضوري

 

 

 

مقدمه

 

با این که در مورد شخصیت باشکوه حضرت زهرا(س) از صدر اسلام تاکنون کتاب ها و مقالات متعددی پدید آمده است، ولی به نظر می رسد حق مطلب در مورد ابعاد مختلف شخصیت آن بانوی یگانه، همچنان ادا نشده و بررسی آن به تلاش بیش تری نیاز دارد.

 

یکی از این ابعاد، ویژگی های علمی آن حضرت است.

 

پیغمبر اکرم(ص) بعد از توجّه به مقام علمی حضرت فاطمه(ع) فرمودند: «اِنَّها بَضْعَةٌ مِنِّی؛[۱] او پاره ای از وجود من است.» به نظر می رسد؛ منظور از «بَضْعَةٌ»، تنها پارۀ تن و جسم نیست؛ بلکه ایشان شعبه ای از علم و دانش، اخلاق، ایمان و فضایل پیامبر اکرم(ص) نیز محسوب می شوند.

 

امام باقر(ع) در این خصوص می فرمایند: «وَ اللَّهِ لَقَدْ فَطَمَهَا اللَّهُ بِالْعِلْم؛[۲] به خدا سوگند! خدا حضرت فاطمه(ع) را به واسطۀ علم و دانش از دیگران جدا ساخته است.»

 

در دورۀ کوتاهی از عمر شریف حضرت زهرا(ع) بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(ص)، شاخص ترین اثری که گویای علم و دانش حضرت فاطمه(ع) است، به نام «مصحف فاطمه(س)» پدید آمد، کتابی که زمینه های استقامت آن گرامی در گذراندن دوران سخت فراق پیامبر(ص) و حمایت از امام خویش فراهم ساخت، این اثر بی بدیل، هرگز با دانش بشری قابل مقایسه نیست. در این فرصت، به معرفی اجمالی این اثر ارزشمند می پردازیم.

 

 

 

محتوای مصحف فاطمه(سلام الله علیها)

 

برای آگاهی از محتوای این اثر، بهترین منبع، خود اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند[۳]؛ ابوبصیر می گوید: از مولایم امام باقر(ع) دربارۀ مصحف فاطمه(ع) پرسیدم، ایشان فرمودند: مطالب آن در قرآن نیست... در آن اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت، درج شده است.

 

در آن خبر آسمان ها و فرشتگان و تعداد ایشان و غیر ایشان آمده است و تعداد و نام مخلوقات مُرسَل و غیرمُرسَل و اسامی تکذیب کنندگان و ایمان آورندگان به ایشان و اسامی جمیع مؤمنان و کافران تا روز قیامت در آن ثبت است. همچنین این کتاب، شهرهای شرق و غرب عالم را توصیف نموده و تعداد مؤمنان و کافران و ویژگی های هر تکذیب کننده ای در آن است. از گذشتگان در آن سخن به میان آمده و از طاغوت هایی که به حکومت رسیده و مدت حکومت ایشان در جمیع دوران نیز تعیین شده.

 

صفات و تعداد اهل بهشت و اسامی ایشان و نیز اهل جهنم در آن ذکر شده و علم قرآن، تورات، انجیل و زبور به همان صورتی که نازل شده اند، در آن است. هنگامی که خداوند خواست آن را بر حضرت فاطمه(س) نازل کند، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل(ع) را مأمور این کار نمود. در نیمه شب جمعه ای، وقتی حضرت فاطمه(س) عبادتش را تمام کرد، فرشتگان به او سلام کردند و گفتند: خداوند بر تو سلام می فرستد! سپس مصحف را بر دامن ایشان نهادند و او نیز فرمود: سلام مخصوص خداوند است و از اوست و به سوی اوست و بر شما ای فرستادگان خدا سلام باد! سپس فرشتگان به آسمان عروج کردند و حضرت فاطمه(ع) بعد از نماز صبح مشغول خواندن آن مصحف شد تا به آخرش رسید و یقیناً اطاعت از حضرت فاطمه(ع) بر تمام مخلوقات الهی، از جن و انس، وحوش و انبیا(ع) و ملائکه واجب است. پس از ایشان، آن مصحف به امیرالمؤمنین علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و سپس به ما رسید تا این که نزد صاحب امر(عج) برسد. ابوبصیر گفت: این علم بسیاری است! امام فرمودند: «إِنَّ هَذَا الَّذِی وَصَفْتُهُ لَک لَفِی وَرَقَتَینِ مِنْ أَوَّلِه؛ این مطالب، چیزی است که آن را از دو صفحۀ نخست برای تو توصیف کردم».[۴]

 

امام صادق(ع) در پاسخ «حماد بن عثمان» که پرسید: مصحف فاطمه(ع) چیست و چه محتوایی دارد؟ فرمودند: «چون خدای تعالی پیغمبرش را قبض روح نمود، وجود حضرت فاطمه(ع) را از وفات آن حضرت اندوه فراگرفت که جز خدای عزوجل مقدارش را نمی داند. بدان جهت، خدا فرشته ای برایش فرستاد که او را دلداری دهد و با او سخن گوید. حضرت فاطمه این ماجرا را به امیرالمؤمنین(ع) گزارش داد. حضرت علی(ع) فرمودند: هرگاه آن فرشته آمد و با تو سخن گفت، کلام او را برای من بازگو کن! حضرت فاطمه(ع) شنیده هایش از آن فرشته را برای امام نقل می کرد و ایشان آن ها را می نوشتند تا این مصحف فراهم آمد.

 

حماد گوید: امام صادق(ع) بلافاصله فرمودند: «أَمَا إِنهُ لَیسَ فِیهِ شَیءٌ مِنَ الْحَلَالَ وَ الْحرَامِ وَ لَکن فِیهِ عِلْمُ مَا یکونُ...؛ مطالب این مصحف دربارۀ احکام حلال و حرام نیست؛ بلکه اخبار غیبی است و آنچه که در آینده واقع خواهد شد، در این مصحف نوشته شده است».[۵]

 

 

 

مصحف از منظر عالمان اسلامی

 

مصحف حضرت فاطمه(س) در سخنان علمای اسلام نیز مطرح شده است و آنان نکات خوبی را در این زمینه بیان داشته اند که به برخی اشاره می کنیم:

 

۱- امام خمینی(ره): «ما مفتخریم که... صحیفۀ فاطمیه[۶] که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه(ع) است، از ماست.»؛[۷]

 

۲- امام خامنه ای(حفظه الله): «در روایات متعددی است که ائمه(ع) برای مسائل گوناگون خود، به مصحف فاطمه(ع) رجوع می کردند. بعد امام می فرماید: "إِنَّهُ لَیسَ فِیهِ شَی ءٌ مِنَ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامِ"؛ در این کتاب، احکام حلال و حرام نیست»؛ اما "وَ لَکنْ فیهِ علْمُ ما یکونُ"؛ بلکه همۀ حوادث جاری بشری در دوران های آینده، در این کتاب هست. این چه دانش والایی است؟! این چه معرفت و حکمت بی نظیری است که خدای متعال به یک زن در سنین جوانی بخشیده؟! این مربوط به مسائل معنوی است.»؛[۸]

 

۳- سید جعفر مرتضی عاملی(ره) از محققان برجستۀ معاصر، می نویسد: «عده ای درصدد بدنام کردن شیعه می گویند: نزد شیعه مصحفی است به نام "مصحف فاطمه(ع)" و معنای این اتهام آن است که - به نظر مدعی- قرآن شیعه با قرآن دیگر مسلمانان اختلاف دارد؛ اما حقیقت مطلب آن است که روایات متعددی دربارۀ این مصحف وجود دارد و از این روایات بر می آید که این مصحف، قرآن نیست. نه فاطمه(ع) و نه دیگری، ادعا نکرده اند که این قرآنی است در برابر قرآن معروف؛ بلکه این مصحف کتابی است مانند کتاب های دیگر. در این کتاب، مطالبی همانند وصیت فاطمه(س) و علم آنچه که در آینده رخ می دهد، می باشد.»[۹]

 

 

 

ویژگی های مصحف فاطمه(سلام الله علیها)

 

 

 

۱- سرچشمۀ دانش اهل بیت(ع)

 

مصحف حضرت فاطمه(ع) یکی از منابع علم اهل بیت(ع) به شمار می آید که بارها ایشان با آن احتجاج نموده و سخنان خویش را به آن مستند نموده اند. از جمله در منابع معتبر آمده است: «منصور به محمد بن خالد» به عامل خود در مدینه نامه نوشت و او را مأمور کرد از فقهای مدینه در موضوع مسائل مستحدثۀ زکات سؤال کند. وی به غیر از امام صادق(ع) از هیچ کسی پاسخی دریافت نکرد.[۱۰] «عبدالله بن حسن» از امام صادق(ع) پرسید: این پاسخ را از کجا فرمودید؟ حضرت فرمودند: «قَرَأْتُ فِی کتَابِ أُمِّک فَاطِمَةَ؛[۱۱] آن را در کتاب مادرت فاطمه(ع) خواندم.»

 

علاوه بر این، از ائمه(ع) احادیث متعددی نقل شده است که در آن ها لفظ «عندنا» یا «عندی» موجود است و این تعابیر می فهمانند که در اختیارداشتن مصحف حضرت فاطمه(ع) یکی از علایم امامت بوده است و در موارد لازم ائمۀ اطهار(ع) به آن احتجاج کرده، حقانیت خود را اثبات می نمودند. همان طوری که امام کاظم(ع) می فرمایند: «عِندی مُصحَفُ فاطِمَةَ؛[۱۲] نزد من مصحف فاطمه(ع) است».

 

 

 

۲- اثبات امامت ائمۀ اطهار(ع)

 

امام رضا(ع) در حدیثی نشانه های امام را برمی شمارند، از جمله می فرمایند: «لِلْإِمامِ عَلَامَاتٌ یکونُ أَعْلَمَ النَّاسِ... وَ یکونُ عِنْدَهُ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ(ع)؛[۱۳] یکی از علایم امام معصوم این است که داناترین مردم است... و مصحف فاطمه(ع) نزد اوست.»

 

امام صادق(ع) نیز می فرمایند: «مَا مَاتَ أَبُوجَعْفَرٍ(ع) حَتَّی قبَضَ مصْحَفَ فَاطِمَةَ(ع)؛[۱۴] امام باقر(ع) وفات نیافت تا این که مصحف فاطمه(ع) را دریافت کرد.»

 

تصور «عبدالله بن حسن» این بود دانشی که امام صادق(ع) دارند، مثل دانش بقیۀ مردم است؛ ولی امام فرمودند: «صَدَقَ وَ اللَّه ما عِنْدَهُ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا مَا عِنْدَ النَّاس؛ [عبدالله بن حسن] راست گفته است؛ چون علمی که او دارد، مثل علم مردم است.»... سپس فرمود: «وَ عِنْدَنَا مُصْحَفُ فَاطِمَةَ(ع) أَمَا وَ اللَّهِ مَا فِیهِ حرْفٌ منَ الْقُرْآن؛[۱۵] نزد ما مصحف فاطمه(ع) است که به خدا قسم! حرفی از قرآن در آن نیست.»

 

شیخ آقابزرگ تهرانی(ره) در «الذریعة» می نویسد: مصحف فاطمه(ع) از جمله میراث امامت نزد پیشوا و مولای ما صاحب الزمان(عج) است. این حقیقت از طرق متعدد، از امامان(ع) در روایات ما، در کتاب «بصائر الدرجات» و «بحارالانوار» گزارش شده است.[۱۶]

 

 

 

۳- مصحف، جلوه ای از ارتباط با فرشتگان

 

سخن گفتن حضرت زهرا(ع) با فرشتگان الهی در ماجرای مصحف، یکی از جلوه های «مُحَدَّثه بودن» آن حضرت می باشد؛ چنانچه امام صادق(ع) می فرمایند: «فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیهَا مَلَکاً یسَلِّی غَمَّهَا وَ یحَدِّثُهَا؛[۱۷] خداوند فرشته ای به سوی او[فاطمه(ع)] می فرستاد تا وی را تسلی دهد و همدم او بوده، با ایشان هم صحبت شود».

 

همچنین امام صادق(ع) در بیان سبب نام گذاری های حضرت فاطمه(ع) می فرمایند: «سُمِّیتْ فَاطِمَةُ مُحَدَّثَةً لِأَنَّ الْمَلَائِکةَ کانَتْ تَهْبِطُ مِنَ السمَاءِ فتُنَادِیهَا کما کانَتْ تُنَادِی مَرْیمَ بِنْتَ عِمْرَانَ...؛ حضرت فاطمه(ع) از آن جهت محدّثه نامیده شده که فرشتگان بر او فرود آمده و با او گفت وگو می کردند، همان گونه که با حضرت مریم(ع) گفت وگو می کردند. فرشتگان به حضرت فاطمه(ع) می گفتند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را برگزیده و از پلیدی ها تطهیر نموده و تو را بر زنان دو عالم برتری داده است، پس خدایت را سپاسگزار باش و وی را عبادت کن! آن ها با هم گفت وگو می کردند. شبی حضرت فاطمه(ع) به آن ها فرمود: آیا آن که در این آیه نسبت به زنان دو عالم فضیلت و برتری داده شده، مریم، دختر عمران(ع) نبوده است؟ فرشتگان گفتند: مریم، بزرگ و برگزیدۀ زنان زمان خود بود؛ ولی خداوند تو را بر تمامی زنان دو عالم، از اولین تا آخرین ایشان، برتری بخشیده است.[۱۸]

 

آنچه گفتیم، قابل انکار نیست؛ چه اینکه سخن گفتن غیر انبیا با فرشتگان الهی بین تمام مذاهب مسلمین، امری مسلم است. علامه امینی(ره) در «الغدیر» می نویسد: «تمام مسلمانان اتفاق دارند که در امت اسلام همانند امم پیشین، افرادی هستند که به آنها محَدَّث می گویند. پیامبر بزرگوار اسلام(ص)، چنان که در صحاح و مسانید از طرق عامه و خاصه آمده، از این واقعیت خبر داده است. مُحَدَّث کسی است که فرشته با او سخن می گوید، بدون آن که پیامبر باشد یا فرشته را ببیند یا در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه از مبدأ اعلی ایجاد شود یا در قلبش حقایقی که بر دیگران مخفی است، پدید آید و یا معانی دیگری که ممکن است از آن اراده نمود. بنابراین، بودن چنین کسی میان امت اسلام، مورد اتفاق تمام فرقه های اسلامی است. نهایت آن که اختلاف در تشخیص و شناخت اوست.»[۱۹]

 

بنابراین، گفت وگوی جناب جبرئیل(ع) با حضرت زهرا(ع) از منظر قرآن، موضوعی پذیرفته شده است؛ چراکه از آیات قرآن استفاده می شود که وحی معانی مختلفی دارد. آن نوع از وحی که به پیامبران اختصاص داشته، وحی به معنای «تشریعی» آن است؛ اما وحی به غیر پیامبران از نوع «الهام» بوده که به پیامبران اختصاص نداشته و دیگران را نیز شامل می شده است. اهل بیت و نیز حضرت فاطمه(ع) چنین وحی ای را به واسطۀ «مُحَدَّث بودن» دریافت می نمودند.

 

طبق آیات قرآن، برخی از زنان دیگر نیز مورد خطاب ملائکه قرار گرفته اند.[۲۰]

 

افزون بر آن، خداوند متعال نیز فرموده است: (إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الْمَلائِکةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تحْزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کنْتُمْ تُوعَدُونَ)؛[۲۱] «بی تردید کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس [در میدان عمل به این حقیقت] استقامت ورزیدند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند [و می گویند:] مترسید و اندوهگین نباشید! شما را به بهشتی که وعده داده شده اید، بشارت باد!»

 

این آیه و مانند آن، ثابت می کند که فرشتگان در دنیا بر غیر انبیا نیز نازل می شوند و با آن ها سخن می گویند و کسی نگفته است که این سخن گفتن، مستلزم نبوت است.

 

 

 

۴- خبرهایی از حوادث آینده

 

از جمله برکات مصحف حضرت فاطمه(ع) اخبار غیبی است که از فرشتۀ وحی دریافت کرده و در این کتاب مطرح شده است و محتوای آن در مورد حوادث آینده می باشد که چند مورد را با هم مرور می کنیم:

 

الف. امام صادق(ع) می فرمایند: «أَمَا إِنَّهُ لَیسَ فِیهِ شَی ءٌ منَ الْحلَالَ وَ الْحَرَامِ وَ لَکنْ فِیهِ عِلْمُ مَا یکون؛[۲۲] در آن (مصحف حضرت فاطمه(ع)) از حلال و حرام چیزی نیست؛ بلکه آنچه در آن دیده می شود، دانش و آگاهی از حوادث و اخبار آینده است.»

 

ب. حماد بن عثمان می گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: «تَظْهَرُ الزَّنَادِقَةُ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَ ذَلِک أَنِّی نَظَرْتُ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَةَ؛[۲۳] در سال ۱۲۸ ق، مخالفان مذهب و دعوت کنندگان به باطل، اعلام وجود خواهند کرد. این موضوع را در مصحف حضرت فاطمه(ع) دیدم».[۲۴]

 

ج. «فضَیلِ بْنِ سُکرَة» می گوید:

 

روزی به محضر امام صادق(ع) مشرف شدم که خطاب به من فرمود: ای فضیل! آیا می دانی در چه چیزی پیش از این نگاه می کردم؟! عرض کردم: خیر. فرمود: من در مصحف فاطمه(ع) نگاه می کردم. حاکمی نیست که حکومت کند؛ مگر آن که نام او و نام پدرش در آن نوشته شده است؛[۲۵]

 

د. «عبدالملک بن اعین» می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: زیدیه و معتزله اطراف محمد بن عبدالله[۲۶] (نفس زکیه) را گرفته اند، آیا او حاکم خواهد شد؟ در پاسخ فرمود: به خدا قسم! نزد من دو کتاب است که در آن کتاب ها نام هر پیامبر و هر حاکمی که در زمین حکومت کند، موجود است. خیر! به خدا قسم که محمد بن عبدالله هیچ کدام از این ها نیست.[۲۷]

 

 

 

۵- دربردارندۀ وصیت حضرت فاطمه(ع)

 

از مواردی که در مصحف شریف وجود دارد، وصیت حضرت زهرا(ع) است. امام صادق(ع) در برابر برخی از مخالفان و معترضان فرمودند: «وَلْیخْرِجُوا مُصْحَفَ فَاطِمَةَ(ع) فَإِنَّ فِیهِ وَصِیةَ فَاطِمَةَ(ع)؛ اگر راست می گویند، مصحف فاطمه(ع) را در بیاورند و نشان دهند؛ مصحفی که در آن وصیت حضرت فاطمه(ع) موجود است».[۲۸]

 

 

 

پی نوشت ها: