رسانه نامی آشنا و پرکاربرد در عصر کنونی است. هرچند زمان استفاده از نام آن از چند دهه تجاوز نمی‌کند ولی از ابتدای خلقت انسان رسانه به شکل‌های مختلف وجود داشته است اما گستردگی و پیچیدگی آن تا این حد نبود و ابزارهای ساده‌تری برای انتقال پیام مانند نقاشی بر تخته سنگ‌ها، استفاده از دود، آتش و صداها مورداستفاده قرار می‌گرفت. با پیدایش خط، استفاده از رسانه با سرعت و دقت بیشتری انجام گرفت و تا امروز جایگاه خود را به عنوان رسانه نوشتاری حفظ کرد. با پیشرفت تکنولوژی رسانه‌های دیداری و شنیداری با سرعت انتقال بالا وارد عرصه پیام رسانی شدند و مخاطبان زیادی را جذب کردند و این پایان کار رسانه نبود و در سال‌های اخیر رسانه مجازی با تنوع بسیار بالا پا به عرصه وجود گذاشت و امروزه پیام‌های زیادی را به مخاطبان با اهداف مختلف ارسال می‌کند.
تعریف ابزار رسانه
برای ابزار رسانه‌ای تعریف‌های زیادی شده است ولی بهترین تعریف این است که به هر ابزار، روش و وسیله‌ای که برای ارتباط به کار رود ابزار رسانه ای گفته می شود. مؤلفه های رسانه عبارتند از: پیام، مخاطب و راه ارتباطی!
امام کاظم علیه‌السلام چگونه از رسانه بهره بردند؟
خداوند متعال برای همه ادیان خود، پیامبرانی را به عنوان مبلغ فرستاد تا مردم را از گمراهی نجات دهند. در دین اسلام بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، امامان معصوم مبلغ دین اسلام شدند و یقیناً برای تبلیغ دین نیاز به ابزار خاص رسانه‌ای از قبیل حضور در میان مردم، برپایی مجالس درس یا وعظ و خطابه که از مهم‌ترین ابزارهای صدر اسلام محسوب می‌شد بودند. این در حالی است که بعضی از ائمه اطهار به دلیل هم‌عصر بودن با خلفای ستمگر، از حضور در میان مردم منع می‌شدند و یا در زندان حبس می‌شدند. امام موسی‌بن‌جعفر علیه‌السلام هفت یا به نقلی چهارده سال از سی و پنج سال مدت امامت خود را در زندان گذراندند. به‌راستی در این مدت نسبتاً طولانی، امام علیه‌السلام چگونه پیام‌های معارفی را به گوش عامه مردم می‌رساندند؟
تشکیل شبکه وکالت
شبکه وکالت از دوران امام صادق علیه‌السلام شروع و یک رسانه جدید برای پیگیری فرمان‌های الهی امام معصوم محسوب می‌شد. گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر و عدم امکان حضور امام در همه شهرها ایجاب می‌کرد تا کسانی به عنوان وکیل و نائب امام در مناطق مختلف انتخاب شوند و پیام‌های حضرت را به مردم و متقابلاً سوالات مردم را به امام علیه السلام منتقل کنند. از این رو، رفته رفته تشکیلات خاصی شکل گرفت که علاوه بر پیگیری امور مالی مانند وجوهات شرعی، برای پیشبرد اهداف دینی، سیاسی و راهنمایی مردم در زمان عدم حضور امام از آن استفاده می شد. این شیوه‌ی ارتباط با مردم تا غیبت صغرای امام عصر ارواحنا فداه استمرار داشت. در عصر امام کاظم علیه‌السلام و با زندانی شدن ایشان لزوم بهره‌گیری از این تشکیلات بیش از پیش احساس می‌شد چراکه با عدم ارتباط‌‌گیری مستقیم مردم با امام علیه السلام، حلقه اتصال ظاهری امام و مردم قطع می‌شد و مردم از برکات حضور و راهنمایی ایشان محروم می‌شدند. یکی از اهداف حبس و زندانی کردن امامان توسط خلفای جور، از بین بردن همین حلقه بود. با این حال، خصوصاً امام کاظم علیه السلام علی رغم فشارهای حکومت عباسی توانست شبکه وکالت که از زمان پدر بزرگوارشان ایجاد شده بود را حفظ کرده و حتی گسترش دهد تا سراسر نقاط اسلامی را تحت پوش وکلای خود قرار دهد.
ابزارهای ارتباط امام با وکلا
به‌طورقطع یکی از رسانه‌های مفید برای ارتباط بین امام و مردم در شرایط خفقان همین شبکه وکالت بود. هرچند گاهی برای حفظ جان وکلا، امام مجبور بودند مخفیانه با آنها دیدار کرده یا اینکه از افراد خاصی برای ارتباط استفاده می شد. مثلاً امام با فرستاده علی‌بن‌یقطین در خارج از مدینه دیدار و اموال و نامه‌ها را دریافت کردند.[1] از دیگر شیوه های رسانه ای مورداستفاده ایشان، فرستادن نامه برای شیعیان بود زیرا از حضور امام در میان مردم جلوگیری می‌شد. البته نوع نگارش این نامه‌ها هم جالب‌توجه است زیرا امام علیه السلام مجبور بودند برای حفظ جانب احتیاط از آرایه‌های ادبی چون استعاره و کنایه در این نوشته‌ها استفاده کنند و به لحاظ مضمون هم غالباً حاوی مفاهیمی چون امامت ائمه معصومین علیهم‌السلام، غیبت امام و احکام شرعی بود. استفاده از این نوع پیام‌رسانی در کنار ابزارهای دیگر که در عصر ائمه دیگر مورداستفاده قرار می‌گرفت انجام می‌شد، همچنین امام کاظم علیه‌السلام از کوچک‌ترین فرصت برای حضور در جمع مردم و پاسخ به سؤالات آنها استفاده می‌کردند و یا از مجالس مناظره با خلفاء عباسی[2] و گفتگوهای علمی با عالمان یهودی و مسیحی[3] برای انتقال معارف دینی بهره می‌بردند.
پی‌نوشت:
[1] کشی، ص 436، ح 821.
[2] ابن‌شهرآشوب، ج 4، ص 320-324.
[3] حمیری، قرب‌الاسناد، ص 317-330. ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج 4، ص 311-312.
بلاغ
