مقدمه:
اهل بيت پيامبر(ع) چهره هاى پرفروغى به جهانيان عرضه كرده اند و نامشان مانند ستارگان درخشان در آسمان فضيلتها مى درخشد; درخشان ترين ستاره در ميان بانوان هفتمين منظومه ولايت; فاطمه كبرى فرزند پاكيزه موسى بن جعفر(ع) است. كه سالهاست تشنگان معرفت از حريمش زلال ايمان مى نوشند و عارفان با گذر بر زندگى فرزانه وارش و درك لحظه هاى آسمانى شدنش، درهاى عروج را به روى خود مى گشايند وبوى وصال را در گستره زمين منتشر مى سازند. او والاترين دختر موسى است و از اينروست كه هر گاه نامى از پدر برده شود، يادى از او نيز به ميان مىآيد و به اين مناسبت در ويژه نامه موسى بن جعفر(ع) لحظاتمان را با نام و ياد وى عطرآگين مىسازيم. با اذعان به اين حقيقت كه پيرامون زندگانى حضرت فاطمه معصومه(س)تحقيق كاملى صورت نپذيرفته است، به خاندان، اوضاع سياسى، عصر تولد، و نظراتى كه پيرامون تولد حضرت ارائه شده است، مى پردازيم.
سرود شكفتن
تولد فاطمه معصومه(س) براى اهلبيت(عليهم السلام) اهميتى خاص داشت زيرا اين خبر قبل از تولد بارها توسط امام صادق(ع) اعلام مىشد و به اين ترتيب از همان ايام شيعيان به شناخت مقام والاى وى فرا خوانده مى شدند. از جمله آنگاه كه گروهى از شيعيان رى نزد امام صادق(ع) آمدند، حضرت فرمود: آفرين بر برادران ما از اهل قم. آنان گفتند: ما اهل رى هستيم. ولى امام همان جمله پيشين را تكرار فرمود. و ادامه داد: «الا ان لله تعالى حرما و هو مكه. الا ان لرسول الله حرما و هو المدينه الا ان لاميرالمؤمنين حرما و هو الكوفه الا ان حرمى و حرم ولدى بعدى قم الا ان قم كوفتنا الصغيره.
الا ان للجنه ثمانيه ابواب ثلاث منها الى قم.تقبض فيها امراه هى من ولدى و اسمها فاطمه بن موسى. تدخل بشفاعتها شيعتناالجنه باجمعهم».
براى خداوند حرمى است كه مكه است، حرم رسول، مدينه حرم اميرمومنان كوفه است وحرم من و فرزندانم قم است. بدانيد قم كوفه كوچك ماست. بدانيد بهشت هشت در دارد كه سه در آن به سوى قم است.بانويى از اولاد من در آنجا وفات مىكند كه نامش فاطمه دختر موسى است. همه شيعيان ما به شفاعت او وارد بهشت مى شوند.
اين خبر و نحوه تعريف حضرت از قم به طور طبيعى مىتوانست گروهى از اهالى رى را به عزيمت به سوى قم برانگيزد و درحقيقت اهميت ويژهاى را كه شهر قم به خاطر حضور فاطمه كبرى مىيافت براى آنان بازگو كند. مىتوان گفت به همين خاطر گروه هايى از مردم قم از جمله صاحبان فكر وانديشه از آمدن چنين بانويى به قم مطلع بودند و براى فرا رسيدن آن زمان و يارى و پاسداشت مقدم وى لحظه شمارى مى كردند. نكات ديگرى نيز از اين روايت به دست مى آيد از جمله اين كه قم حرم ائمه طاهرين است. موضوعى كه در ده ها روايت ديگراز زبان پيامبر(ص)، امام على(ع) و اغلب ائمه يكى پس از ديگرى به آن اشاره شده است.
در خبرى ديگر نيز امام صادق(ع) به پيشگويى تولد وى پرداخت. آن روز يكى ازشيعيان به نزد حضرت آمد، امام را ديد كه با كودكى در گهواره سخن مىگويد. گامى جلوتر نهاد و مبهوت از اين واقعه پرسيد: آيا با اين طفل سخن مى گوييد؟ امام او را دعوت كرد تا با كودك در گهواره سخن بگويد. مرد باز هم جلوتر آمد و سلام كرد.كودك نه تنها جوابش را داد; بلكه گفت: اى مرد نامى را براى دخترت [كه تازه متولد شده است] انتخاب كرده اى كه خداوند آن را دشمن مى دارد پس نامش را عوض كن[وى نام دخترش را حميرا گذاشته بود] شگفتى مرد دو چندان شد. آنگاه امام صادق(ع) فرمود:
«اين كودك فرزندم موسى است. خداوند از او دخترى به من عنايت مى كند كه نامش فاطمه است. او را در سرزمين قم به خاك مى سپارند. هر شخصى كه او را در قم زيارت كند، بهشت برايش واجب مى شود».
پاكيزه نسب
پدرش موسى بن جعفر(ع) ملقب به كاظم، صابر، صالح و امين است كه روز يكشنبه، هفتم ماه صفر سال 128 هجرى قمرى در منطقه ابواء; محلى بين مكه و مدينه از بانويى پاكيزه به نام حميده به دنيا آمد. ابوبصير درباره تولد موسى كاظم(ع) مى گويد: همراه امام صادق(ع) (سالى كه پسرش موسى بن جعفر(ع) متولدگرديده سال 128 ه. ق) براى شركت در مراسم حج به سوى مكه رفتيم. وقتى به سرزمين «ابواء» (منزلگاهى بين مكه و مدينه) رسيديم، امام صادق(ع) براى ماصبحانه فراوان و خوب تهيه كرد، ما مشغول خوردن صبحانه بوديم كه فرستاده حميده(همسر امام صادق(ع» آمد و گفت:حميده مىگويد: درد زايمان گرفتهام، و شما فرمودهايد نسبتبه اين پسر اقدامى نكنم.
امام صادق(ع) بى درنگ برخاست و همراه فرستاده حميده رفت، و پس از مدتى نزدى اصحاب بازگشت. اصحاب پرسيدند: خداوند تو را شاد كند و ما را فدايت نمايد، جريان حميده چه بود؟
فرمود: خداوند حميده را سلامت داشت و به من پسرى عنايت فرمود، كه در ميان مخلوقاتش از همه بهتر است، و حميده در مورد آن نوزاد مطلبى به من گفت كه به گمانش من آن را نمى دانم، در صورتى كه من به آن از او آگاهتر هستم.
پرسيدم: قربانت گردم، آن مطلب چه بود؟
پاسخ داد: حميده گفت؛ هنگامى كه آن نوزاد متولد شد، «دستهايش را بر زمين نهاد و سر به سوى آسمان بلند كرد».من به حميده گفتم: اين كار، نشانه رسول خدا(ص) و نشانه وصى بعد از اوست.
امام كاظم(ع) در سال179 ه. ق به دستور هارون زندانى شد و سرانجام در روز جمعه بيست و چهارم يا بيست و پنجم ماه رجب سال183 در بغداد مسموم گرديد و به شهادت رسيد و پيكر پاكش را در شهر كاظمين به خاك سپردند.
مادر حضرت معصومه(س)
حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) هر دو از يك مادر به نام «نجمه» (ستاره)متولد شده اند. در كتابهاى تاريخى براى مادر حضرت ده نام و لقب ذكر شده است كه عباتند از:
نجمه، تكتم، خيزران مرسيه، اروى، ام البنين، طاهره، سكن،سمانه، شقرا، صقر.
درباره زمان تولد، پدر، مادر، سن و مدت عمر نجمه خاتون اطلاعى در دست نيست ودرباره اينكه وى اهل چه منطقه اى بوده است، نيز اختلاف نظر وجود دارد. على اكبرمهدى پور مى نويسد:
از تاريخ تولد نجمه خاتون اطلاعى در دست نيست و از مقدار سن شريفش به هنگام شرفيابى به دودمان امامت چيزى نمى دانيم. تنها چيزى كه در منابع حديثى آمده،اين است كه وى به هنگام تشرف به خانه امام كاظم(ع) دوشيزه بوده است. اما درمورد تابعيت وى كه اهل چه كشورى بوده، تنها چيزى كه در دست است اين كه وى اهل مغرب بود و مغرب در اصطلاح به سه معنا اطلاق مى شود:
1-شمال آفريقا شامل; تونس، ليبى، مراكش و الجزاير
2-مراكش
3-اروپا
براى تعيين منظور از مغرب بايد به واژه «مرسيه» استناد كنيم كه در ذيل «خيزران»گفته مى شود «مرسى» به سرزمينهايى در فرانسه، اسپانيا و الجزاير اطلاق مى شود،ولى چون به وى «سكن نوبيه» و «شقراء نوبيه» نيز گفته اند، اين احتمال كه منظور شمال آفريقاست، تقويت مى شود و از اين رو مرحوم خاتون آبادى به صراحت وىرا اهل نوبه و زنگبار دانسته است، همچنين چون درباره نجمه خاتون واژه«مولده» (آنكه در كشور عربى متولد شده و نشو و نما يافته) به كار رفته لذا اين احتمال كه اهل كشورهاى غربى باشد رد مى شود.»
اما درباره جايگاه رفيع مادرحضرت معصومه(س) همين نكته بس كه امام كاظم(ع) مى فرمود: او را جز به فرمان خداو به استناد وحى خدا نگرفتم.
چشمه كوثر و فرزندان امام كاظم(ع)
فراوانى فرزندان نسل رسالت و ولايت از موضوعاتى است كه قابل انكار نيست هر چند گاه اين امر كه تعداد فرزندان ائمه به ده ها نفر مىرسد براى برخى مورخان گران آمده وآنان سعى نموده اند به روش هاى مختلف از تعداد آنها بكاهند اما حقيقت اين است كه«كوثر» همان كوثرى كه خداى متعال در قرآن كريم سوره اى را به نامش نازل كرده،كليد حل مشكل است. آن روز كه ابراهيم يگانه فرزند حضرت پيامبر در هفده ماهگى در مدينه طيبه رحلت كرد و در بقيع به خاك سپرده شد، گروهى از منافقان و دشمنان و دشمنان مرگ وى را علامت بريده شدن نسل رسالت و نابودى اسلام دانستند و با كنايه و زخم زبان دل وى را آزردند. اين موضوع كه به شدت پيامبر را افسرده كرد در نهايت به نزول سوره مباركه كوثر انجاميد و خداى متعال چنين فرمود:
«بسم الله الرحمن الرحيم. انا اعطيناك الكوثر فصل لربك و انحر ان شانئك هوالابتر»
اعجاز اين سوره منحصر در حسن و حسين فرزندان بلافصل على(ع) نبود بلكه در نسل هاى بعدى نيز همين معجزه الهى جريان يافت. و به روشنى مى توان اين معجزه آشكار را ديد. كوثرى جوشان در نسل تمام ائمه به وديعه گذاشته شد كه نسل نبوت وامامت را زنده نگاه داشت. مرورى بر فشارها و اعدامها و سياستهاى كينه توزانه حاكمان اموى و عباسى نشان مى دهد كه چگونه همين «كوثر جوشان» گاه تنها باريكه حفظ نسل ولايت بود. از اينروى به نظر مى رسد نه تنها نبايد كثرت اولاد امامان موجب بروز سؤال شود بلكه ظهور اعجاز الهى «كوثر» در طول حيات ائمه بايد مارا به شگفتى و تحسين وا دارد.
يكى از اين امامان معصوم كه به كثرت اولاد مشهور است امام موسى كاظم(ع) است كه تمام تاريخ نويسان به تعدد فرزندانش گواهى داده اند.
در بين نويسندگان تا آنجا كه ما جستجو كرده ايم تنها عباس فيض نويسنده انجم فروزان به اين حقيقت ظريف دست يافته و جارى كوثر را در نسل امام كاظم به تماشا نشسته است.
وى مىنويسد:
«موضوع كثرت نسل پيغمبر اكرم از چيزهايى است كه به شهادت حس و تاريخ به هيچوجه قابل انكار نيست.
چنانچه خداوند تبارك و تعالى هم در قرآن مجيد در آنجايى كه مىفرمايد: انااعطيناك الكوثر فصل لربك و انحر ان شانئك هو الابتر بدين معنى تصريح فرموده زيرا به اتفاق مفسرين منظور از كوثر كثرت نسل است و شان نزول اين سوره آن است كه ازدياد در نسل با كمتر تاملى در اين عصر اعجاز قرآن ثابت مىگردد زيرا ذريه پيغمبر در كثرت چنانند كه كوچكترين ديه و قريه اى را هم از آنها خالى نمىتواند يافت با اينكه از طرف بنى اميه و بنى عباس و خلفاى آنها براى اضمحلال اين شجره طيبه و قطع نسل اين دودمان شريف منتهاى كوشش و جديت اعمال و به منظور انقراض سلسله فاطميين انواع دسائس برانگيخته گشت كه كربلا و قتل هفتاد و دو نفر ياران حسينى حتى اطفال شيرخوار و عمليات منصور دوانيقى و متوكل براى نمونه كفايت مى كند.
قتل ذريه پيغمبر در طف يا زنده زنده در گور كردن و در وسط پايه ها گذاردن وهزارها كشتارهاى ديگر كه همواره پى در پى جريان داشت يك سلسله عوامل ممتدى بودند كه قطع نسل پيغمبر را ايجاب مى كرد و در عين حال اين سلسله جليله امروز هچنان توسعه پيدا كرده اند كه شرق تا غرب را فرا گرفته اند و در طرف مقابل ذره امويان و دودمان عباسيان با تمام قدرت و عظمت سلطنت و خلافتى كه دارا بودند ودر قرون متمادى در ناز و نعمت زندگانى مى كردند امروزه كوچكترين اثرى هم از آنها ديده نمىشود و شايد در سراسر اين كشور هم يك نفر اموى يا عباسى وجود نداشته باشد و در كتاب سياده الاشراف مسطور است موقعى كه حسين بن على(ع) شهيد گشت در طايفه بنى اميه دوازده هزار گهواره طلا و نقره وجود داشت كه اطفال شيرخوار خود را در آنها مى جنباندند و از براى سيدالشهدا(ع) فرزندى نبود جز سيدسجاد(ع) مع ذالك از بنى اميه نسلى باقى نيست و از سادات حسينى و رضوى در هرمنطقه جماعتى وجود دارند. اين است نمونه اى از آثار حقيقت و آن بود عواقب ظلم وستم.»
تعداد فرزندان
شيخ مفيد37 فرزند (18 پسر،19 دختر)، ابن خشاب (20پسر، 18 دختر)، سبط ابن جوزى (20 پسر، 20 دختر)، ابن شهرآشوب 30 فرزند،عمده الطالب 60 فرزند (37 دختر،23 پسر)، كشف الغمه 38 فرزند (18 پسر، 20دختر) براى حضرت نقل كرده اند.
در باره حضرت معصومه(س) بايد گفت كه طبق همه نقل ها نام فاطمه(س) ذكر شده است چه طبق نظر آنها كه فاطمه را 2 نفر يا 4 نفر ذكر كرده اند زيرا در هر صورت فاطمه معصومه(س) همان فاطمه كبرى است كه همه مورخان در باره وى اتفاق نظردارند.
عصرى كه او شكفت
دورانى كه مى رفت به شكفتن فاطمه معصومه بيانجامد،همزمان با امامت امام موسى بن جعفر(ع) بود كه در سال 148 ه. ق به امامت رسيد و مدت 35 سال به امامت پرداخت، خلفاى بنى عباس در اين دوران آنچنان عرصه را برامام و شيعيان تنگ كردند كه راويان به هنگام روايت نمى توانستند صريحا از نام حضرت ياد كنند و ناگزير كنيه هاى حضرت مانند (ابى ابراهيم و ابى الحسن) يا القاب وى مانند (عبد صالح، عالم و ...) را به كار برند و يا صرفا به رمز و اشاره مانند «رجل» بسنده مى كردند.
تقيه در اين ايام شدت يافت و منصور، مهدى، هادى و هارون چنان وضعى پيش آوردندكه امام حتى از لحاظ مالى براى اداره زندگى و دخترانش در مضيقه قرار گرفت.هارون آنگاه كه به حكومت رسيد، حضرت را زندانى كرد، گاه حضرت را آزاد مى كرد،دوباره زندانى مى ساخت و همين وضع تا مدت 14 سال ادامه يافت. هارون با رفتار آميخته به قساوت و سنگدلى چنان رعب و وحشتى به وجود آورد كه شيعيان هرگز طعم امنيت را نچشيدند.
در چنين عصرى بود كه زمان تولد حضرت معصومه(س) فرا مى رسيد.
تا آن روز 25 سال بود كه على بن موسى الرضا(ع) يگانه فرزند نجمه خاتون بود،او اين همه سال را در آرزوى تولد فرزندى ديگرى سپرى كرده و چشم به راه تولدكودكى بود كه امام صادق(ع) بشارت شكفتنش را دهها سال قبل داده بود. نجمه همه اين سالها را هر چند منتظر ولى مطمئن سپرى كرد، على بن موسى الرضا(ع) نيز شادان و منتظر بود و تولد خواهرى بعد از دهها سال برايش مهم و جالب مى نمود،خانه اى كه نجمه در آن منتظر تولد فرزندش بود، هنوز بوى رسالت را با خود داشت;زيرا اولين بار كه پيامبر(ص) به مدينه آمد، مدتى در آن خانه ساكن شد، لحظات به كندى مى گذشت، بوى باران كوچه هاى مدينه را آكنده كرده بود و نسيم شكفتن كوچه ها را يكى پس از ديگرى پشت سر مى گذاشت تا اين كه عطر خبر تولد كودكى به زلالى كوثر رسول را به خانه موسى بن جعفر(ع) آورد و به همه انتظارها پايان بخشيد.
زمان تولد
در سال، ماه و روز تولد فاطمه معصومه(س) اختلافات عمده اى وجود داردكه اصلى ترين عامل، خفقان حاكم بر عليه شيعيان بود تا آنجا كه امنيت آنها تنهابا تقيه محفوظ مى ماند. در چنين زمانى كه اسامى كنيزها و رقاصه هاى مجالس و همنشين هاى دربار فاسد عباسيان به دقت ثبت مى شد، تولد و وفات اهل بيت در سكوتى مرگبار اتفاق مى افتاد. همچنين بايد افزود: منعكس نشدن تاريخ مواليد و وفيات بانوان اهلبيت عموميت دارد به طورى كه تاريخ وفات حضرت فاطمه، مدفن حضرت زينب،تولد و وفات ام كلثوم، مادران همه امامان از امام زين العابدين(ع) تا امام عصر(عج) و دختران امامان از امام حسن تا امام عسكرى(عليهم السلام) كاملا مجهول است.
با اين حال محققان با تكيه بر حدس و گمان و گاه استدلال، مستندات و شواهد تاريخى در صدد يافتن تاريخ دقيق يا تخمينى تولد و وفات وى برآمده اند در نهايت دو نظريه در اين باره به وجود آمده است كه عبارتند از:
1 تولد وى در سال «183» اتفاق افتاد.
اين نظريه در برخى نوشته هاى معاصرين بدون ذكر سند نقل شده است. از جمله; مهدى سلطان العلما رازى در سال1339 ضمن رسالهاى درباره اعمال جمكران مى نويسد: در كتاب «نزهه الابرار فى نسب اولاد الائمه الاطهار» و كتاب«لوامع الانوار فى طبقات الاخيار» كه كتاب مفصلى است چنين ضبط شده است «ولاده فاطمه بنت موسى بن جعفر(عليهم السلام) فى مدينه المنوره غره ذى القعده بقيه ازصفحه37 الحرام سنه ثلاث و ثمانين و ماه بعد الهجره النبويه.»
اما به دلايل مختلفى اين نظريه از سوى محققان رد شده است. ذبيح الله محلاتى در رياحين الشريعه مى نويسد:
آنچه را كه برخى از جهت بعضى از اغراض نسبت مى دهند كه فلانه مجتهد در مدينه طيبه تعين يوم وفات و تولد آن، تو را از كتاب لواقح الانوار استخراج كرده،بى اصل است زيرا كتاب لواقح الانوار در نظر من موجود است و اصلا چنين مطلبى در او نيست. احتمال دادم كتاب ديگرى باشد تا اينكه خدمت علامه نسابه دانشمند آقانجفى; شهاب الدين تبريزى شرفياب شدم. اين مطلب را عنوان كردم، فرمود: من كسى راكه چنين جعلى كرده، ملاقات كردم.
معلوم شد غرضى داشته كه ذكر آن مصلحت نيست. تجاوز الله عن الله.
همچنين درصورت قبول اين نظريه سال ولادت حضرت معصومه يا سال شهادت پدر بزرگوارش (183 ه.ق)مصادف مىشود حال آنكه بعد از فاطمه معصومه اين امام همام صاحب سه دختر ديگرنيز شده است كه لازمه اش وجود فاصله بين تولد فاطمه معصومه و آنها و زندانى شدن پدر (4 سال) و شهادتش 25 رجب سال183 ه. ق خواهد بود. خصوصا اينكه حضرت چهارسال آخر عمرش را در زندان گذرانده است و از خانواده اش كه در مدينه بودند، دور بود.
2-تولد در سال173 ه. ق واقع شد.اين نظريه از طرفداران بيشترى برخوردار است كه ضمن رد دلايل سال183، صدق مدعيان اين نظريه نيز به اثبات مى رسد.
مرحوم شيخ على نمازى صاحب مستدرك السفينه ذيل ماده فطم با قاطعيت تمام در اين باره مى نويسد:
«فاطمه المعصومه المولوده فى غره ذى القعده سنه173 ه. ق.»
مرحوم عمادزاده اصفهانى نيز بدون ابهام معتقد است كه حضرت در ماه ذى القعده سال173متولد شد.
در اين صورت شش سال تا زمان زندانى حضرت فرصت باقى خواهد ماند كه بگوييم سه فاطمه ديگر در اين مدت متولد شده اند.
منبع: ماهنامه كوثر شماره 15
